Terreur zet aan tot terreur

München, Nice en nu ook Londen: telkens maakte de politie gewag van psychische problemen bij de daders van de terreurdaden. De 18-jarige Iraanse Duitser die in München negen mensen doodschoot zou met een depressie kampen. De vader van de man die in Nice tientallen mensen om het leven bracht met een vrachtwagen, vertelde hoe zijn zoon in het verleden in behandeling was bij een psychiater. En ook bij de 19-jarige jongen die woensdagnacht slachtoffers maakte in Londen heeft de politie het over 'mentale problemen'.

Helemaal toevallig vinden forensische experts dat niet. "Bij een opeenstapeling van terroristische aanslagen, zie je dat mensen met psychische problemen eerder zullen overgaan tot daden die daar op lijken", zegt forensisch psychiater Inge Jeandarme (Kenniscentrum Forensisch Psychiatrische Zorg, OPZC Rekem).

Kleine groep

Al wil Jeandarme, net zoals haar collega's trouwens, heel duidelijk benadrukken dat het om een uitermate kleine groep gaat. Alle psychiatrische patiënten bestempelen als potentiële terroristen, is meer dan een brug te ver. "Maar ik merk dat die terreuraanslagen een grote impact kunnen hebben op hen", zegt ze. "De meesten worden er angstig van of minder stabiel, sommigen worden psychotisch. Of je ziet hoe een patiënt daar heel erg in mee gaat, en zich daarin begint te verdiepen. Onlangs kreeg ik een patiënt over de vloer die zelf plannen aan het smeden was. Ik heb toen de politie daarvan op de hoogte gebracht."

Ook psychiater Paul Cosyns (emeritus Universiteit Antwerpen) herkent het fenomeen. "Dat is een algemeen verschijnsel. Sommige zaken in de media maken indruk en kunnen kwetsbare mensen destabiliseren. Dat is dus ook zo bij terreurdaden. Een tijdje geleden kregen we bij de Orde van Geneesheren in Antwerpen een melding binnen van een huisarts die zich zorgen maakte over een van zijn patiënten."

Het geldt overigens niet alleen bij terreur. Gezinsdrama's die kranten of tv-journaals halen, hebben hetzelfde effect. Net zoals suïcides. "Bij een suïcide in de instelling zijn wij daar als zorgverleners ook meteen attenter voor", legt Jeandarme uit. "De kans op copycats is groot, dus moet je extra voorzichtig zijn in de weken die volgen."

Nieuw is dat niet. Al in de 18de eeuw werd het zogenaamde Werther-effect beschreven, naar aanleiding van Die Leiden des jungen Werthers (1774), een briefroman van de Duitse schrijver Johann Wolfgang von Goethe. Het boek leidde tot een resem copycatsuïcides, in navolging van het hoofdpersonage Werther.

Het verklaart mee waarom media in het geval van berichtgeving over zelfdodingen om terughoudendheid wordt gevraagd en erg concrete richtlijnen volgen. Bij aanslagen is van zo'n draaiboek voorlopig nog geen sprake. Enkele Franse media hebben inmiddels aangegeven dat ze niet langer beelden of namen zullen vrijgeven van terreurverdachten, maar hier heeft nog geen enkele krant of tv-station zich achter dat initiatief geschaard.

Als copycats toeslaan, is het vaak niet eenvoudig om te achterhalen in welke mate ideologische overtuigingen de doorslag hebben gegeven. De wetenschap heeft pas onlangs ontdekt dat terroristen die alleen toeslaan opvallend vaker met psychische problemen kampen.

Beroepsgeheim

Voor psychiaters, psychologen of huisartsen is het evenmin eenvoudig om signalen juist te interpreteren en correct te handelen. Zij zijn gebonden aan het beroepsgeheim en kunnen dus niet bij de minste bezorgdheid naar de politie stappen.

"Het beroepsgeheim kun je pas doorbreken in het geval van een 'noodtoestand'", zegt professor Cosyns. "Het moet dan gaan om een actueel gevaar, waarbij de fysieke integriteit van derden in het gevaar is en waarbij je de enige bent die ervan op de hoogte is." Het is niet iets wat je zomaar doet, vult Jeandarme aan. "Het beroepsgeheim is heilig. Patiënten moeten zich veilig kunnen voelen bij je. Daar is het hele beroepsgeheim ook op gestoeld. Pas in het uiterste geval trek je aan de alarmbel."