5 Griekse must reads

De andere helden, allen die ’t gapend onheil ontkwamen,/ waren al thuis, ontsnapt als zij waren aan oorlog en zeegang./ Hem alleen, terwijl hij naar huis en zijn vrouw terugverlangde,/ hield die grote godin, de nimf Kalypso, gevangen/ in haar boogvormige grot, daar zij hem tot echtgenoot wenste.

‘De reizen van Odysseus’: zo wordt Homeros’ Odyssee weleens omschreven. Goed fout. De Odyssee is geen avonturenboek, maar een geniaal gemonteerde, psychologische roman met thrillerallures, waarin tien jaar zwerven gereduceerd wordt tot de laatste veertig dagen. De Odyssee is het verhaal van een jongvolwassen zoon die op zoek gaat naar zijn afwezige vader, van een voormalige krijgsheer die een eenzame drenkeling wordt en die het eerste ik-verhaal uit de wereldliteratuur vertelt, van de listig wachtende vrouw die profiteurs jarenlang het hof maken. De spanningsopbouw in de tweede helft van het epos, als Odysseus incognito terug is op zijn Ithaka, is meeslepend, met een vernuftig web van leugenverhalen en confrontaties, de herkenning die voortdurend wordt uitgesteld en de ultieme ontmoeting van Odysseus en Penelope, die het langst van iedereen niets vermoedt. “Bovenal is de Odyssee een epos over beschaving, in het bijzonder in de omgang met vreemdelingen.” (Ilja Leonard Pfeijffer)

Ik zwijg over de rest, een grote os is op mijn tong gestapt. Het huis zou, als het een stem kreeg, wel heel duidelijk spreken, maar ík zorg dat mijn woorden, bedoeld voor wie het weet, voor wie het niet weet duister blijven.

(Slot van de proloog. De wachter zag net dat Agamemnon terugkeert van Troje, en verzwijgt wat hij weet van de toestand aan het hof.)

De Trojaanse Oorlog en de bijbehorende menselijke drama’s zoals je die in Griekse tragedies kunt lezen, is de oeroorlog. Peter Verhelst en Tom Lanoye zijn maar twee van de velen die zich recent lieten inspireren door onder meer Aischylos’ Oresteia, een trilogie van Trojetragedies over wraak. Er wordt bloed vergoten omdat er tevoren bloed werd vergoten en er is alleen vendetta, in dit geval binnen één koninklijk gezin: vader slachtoffert dochter om ten oorlog te kunnen trekken, vrouw vermoordt man, zoon vermoordt zijn moeder en haar minnaar, en wordt gek van wroeging. Een gezinstragedie als metafoor. De ketting van bloedvergieten wordt gestelpt door de oprichting van een rechtbank, de grondslag voor een samenleving van mensen. Lof zij de (mannelijke) orde van de polis Athene, de stad die het jaarlijkse theaterfestival aan zee organiseerde waarop deze tragedies werden opgevoerd. Aischylos, de peetvader van de westerse tragedie, is een groot, compact en beeldrijk dichter. Geen hapsnap lectuur, dit.

Zodra het stil was rond het graf en de mensen waren heengegaan, heeft Adrastos, zoon van Gordias en kleinzoon van Midas, Adrastos, die zijn broer het leven en zijn gastheer die hem zelfs van schuld had gereinigd, het levensgeluk had benomen - welnu, deze Adrastos heeft, overtuigd dat geen mens ter wereld zozeer door het ongeluk was bezocht als hij, bij de groeve zelfmoord gepleegd.

(Koning Kroisos zuiverde Adrastos van bloedschuld na broedermoord, en nam hem in zijn paleis op. Per ongeluk doodde Adrastos Kroisos’ zoon.)

In Polen tijdens de Koude Oorlog was Herodotos’ Historiën verboden lectuur voor de student die Ryszard Kapuściński toen was, wegens te veel toespelingen op hebbelijkheden van tirannen en dictators. Later werd de oude Griek, ’s werelds eerste reportagemaker, de soulmate van wereldreiziger Kapuściński: “Om me voor het provincialisme van de tijd te behoeden ondernam ik expedities naar de wereld van Herodotos.” Herodotos wilde de grote oorlog tussen Perzen en Grieken verklaren, het eerste conflict tussen Oost en West sinds Troje en volgens sommigen een beslissend moment in de geschiedenis. Hij schreef een soort wereldhistorie, zonder de infrastructuur die wij ons daarbij voorstellen. Herodotos is vooral een schrijver met een voor zijn tijd merkwaardig open geest, die weet hoe je lezers verleidt om voort te lezen.

Kom je naar me toe? Je komt, na wat je hebt gedaan? Dat is geen moed of zelfvertrouwen, een verraden vriend in het gezicht te zien. Het is de ergste ziekte die er is op aarde, botheid.

(Medea tot Jason)

“Het Griekse theater stond model voor een politiek theater waarin alle vragen van de condition humaine werden behandeld.” Aldus Gerard Mortier zaterdag in deze krant. Euripides’ Medea is daar een extreem voorbeeld van. De condition humaine? Een radeloze moeder en rechteloze vluchtelinge vermoordt de twee onwettige zoontjes die ze met haar ex heeft. Hij liet haar opportunistisch in de steek. Politiek theater? Euripides zal zijn grotendeels mannelijke publiek hebben geschokt met zijn onbehaaglijke Medea, een vrouw die als een homerische held tekeergaat, haar vrouwelijkheid vermoordt, de hoeksteen van de samenleving verbrijzelt en je in een ontredderde chaos achterlaat. Er zijn bij mensen nu eenmaal oncontroleerbare krachten aan het werk, aldus Euripides. Op het eind is er bij hem geen orde, zoals bij Aischylos, alleen wanorde. Euripides een vrouwenhater? Dat moet een van de meest onrechtvaardige clichés ooit zijn. Het wemelt in zijn stukken van de sterke vrouwen.

De meesten van ons hadden tot op dat moment hun tranen tamelijk goed kunnen inhouden, maar toen we zagen dat hij dronk, en gedronken had, niet meer. Ook bij mezelf begonnen onwillekeurig de tranen te stromen, zodat ik mijn mantel over m’n hoofd trok en huilde, om mijzelf, niet om hem natuurlijk, maar om wat mijzelf overkwam, dat ik zo’n vriend had verloren.

(Sokrates dronk net de gifbeker)

Sokrates is met Merckxiaanse voorsprong de indrukwekkendste en invloedrijkste figuur uit de oudheid. Dat heeft hij, die zelf niet schreef, vooral aan zijn leerling Plato te danken. Deze topstilist voert hem in zowat al zijn boeken op, maar vooral de meest levendige gesprekken schetsen een groots beeld van Sokrates. De man creëert verwarring, onzekerheid en ergernis, hij ontregelt en provoceert, is humoristisch en gaat in tegen de clichés van zijn tijd. Sokrates, die pretendeerde te weten dat hij niets wist, pakt mensen hun valse zekerheden af en blijft tot tergens toe doorvragen over morele en andere concepten. Plato’s bladzijden over Sokrates’ proces en wat daarop volgt zijn onvergetelijk, maar misschien is het gesprek over de liefde, Feest of Symposium, wel “het grootste monument voor Sokrates” (Gerard Koolschijn).