Niet iedereen die kinderporno kijkt, is een pedofiel

"Ik zou ook niet willen dat een pedofiel naast me komt wonen. Maar ik weet tenminste dat de kans op recidive laag is, veel lager dan bij verkrachters."

"Kunnen jullie alsjeblieft ophouden met de term 'pedofiel' op mensen te plakken zonder dat is bewezen dat ze een kind hebben aangeraakt?"

"We weten niet wat de oorzaken zijn. We weten wel dat een meerderheid van de mensen die pedofiel zijn lijden en veel moeite doen hun verlangens niet te vervullen. Die mensen moeten we helpen, niet wegschoppen."

Zelfs een kleine bloemlezing van commentaar door wetenschappers op recente berichten over kindermisbruik zegt genoeg. Het taboe is zo groot dat kennis over pedofilie soms nauwelijks uitgesproken mag worden; reacties zijn soms zo overspannen dat veel misverstanden ontstaan. Zoals de Britse pediater wiens huis besmeurd werd met haatboodschappen omdat iemand het woord 'paediatrician' als een soort synoniem las voor 'paedophile'.

Ook nu een acteur in opspraak komt, ergeren onderzoekers zich aan publieke uitspraken over de man die kinderporno zou hebben uitgewisseld in gesloten chatrooms. Ondertussen voelen zijn familie en advocaten zich verplicht te melden "dat hij echt geen trekjes van een pedofiel heeft" en wordt benadrukt dat hij lid is van een Facebook-groep tegen pedofilie.

Alleen al die reeks feitjes illustreert volgens psychiaters en criminologen hoeveel misverstanden over de stoornis circuleren.

Zo is 'tegen pedofilie zijn' even nuttig als tegen de regen zijn. Een heel kleine groep mensen wordt als pedofiel geboren, net zoals je als hetero- of homoseksueel geboren wordt.

Surrogaat

"Uiteraard is iedereen tegenpedoseksueelhandelen en moet dat bestraft worden. Maar we beseffen maar best dat slechts een derde van de mensen die kinderen misbruiken pedofiel is, namelijk alleen seksueel opgewonden raakt van kinderen jonger dan dertien jaar", zegt James Cantor, Amerikaans klinisch psycholoog (Universiteit van Toronto). Hij doet als een van de weinigen al tien jaar hersenonderzoek bij pedofielen.

Tweederde vergrijpt zich dus niet aan een kind omdat ze er van nature seksueel tot aangetrokken zijn. Vaak voorkomende andere motieven zijn agressie uiten tegenover makkelijke of nabije slachtoffers. Een ander motief is een kind misbruiken omdat je problemen hebt met intimiteit en het kind slechts een surrogaat is voor de man of vrouw naar wie je verlangt maar die er niet is of met wie het niet lukt. Ook kunnen isolement en celibaat, zoals in de kerk, mensen die niet pedofiel zijn tot pedofiele handelingen drijven. Cantor: "Daarbij komt dat een grote groep van wie echt pedofiel is, níét overgaat tot handelen, net omdat ze beseffen hoe zwaar de impact op die kinderen is."

Dat bevestigen Belgische experts. "De redenen waarom volwassenen seksueel contact zoeken met minderjarigen zijn divers. Pedofilie is er maar een van", zegt professor criminologische psychologie Stef Decoene (VUB),die over het thema het boek Over stoute dingen doen schreef."Zeker, er zijn erg narcistische pedofielen die niet willen zien dat hun handelen schade aanricht, maar er is een meerderheid die nooit iets strafbaars doet en worstelt met zijn geaardheid. Die mensen weten al van jongs af dat ze tot kinderen zijn aangetrokken, wat een zeer eng gevoel is."

Bij Decoene, Cantor en anderen is de ergernis over hoe losjes de term 'pedofiel' wordt gebruikt dan ook voelbaar. Net omdat het zo'n zwaar beladen label is waar je niet meer van af raakt, zouden we het woord alleen mogen bovenhalen wanneer we zeker zijn van de diagnose. Een man die kijkt naar foto's van kinderen die gymnastiek doen of die opgewonden raakt van plaatjes van naakte zestienjarigen, is zeker niet per definitie een pedofiel. Iemand die in een afgesloten chatroom kinderporno uitwisselt evenmin.

Het psychiatrische handboek, de DSM, bepaalt een pedofiele stoornis als een gedurende minstens zes maanden terugkerende intense voorkeur voor kinderen die de puberteit nog niet hebben bereikt en dus nog geen secundaire geslachtskenmerken ontwikkeld hebben. Daar is de leeftijd van 13 jaar op geplakt. Bovendien moet sprake zijn van negatieve gevolgen: ofwel voor de pedofiel omdat die lijdt onder zijn of haar voorkeur die maatschappelijk niet aanvaard en strafbaar is, ofwel omdat er schade berokkend is aan anderen.

"Het gaat er dus om of iemand ook echt iets gedaan heeft met zijn fantasie en dat gedrag kan heel divers zijn, van ongepaste aanrakingen tot orale seks en penetratie", zegt psychiater Inge Jeandarme (KeFor, OPZC Rekem).

Onder elkaar hanteren deskundigen andere woorden voor mensen die aangetrokken zijn tot kinderen ouder dan 13 jaar. Dan gaat het om efebofilie, niet om pedofilie. "De reden daarvoor is dat het duidelijk bewezen is dat seksueel contact met volwassenen voor het begin van de puberteit op ongeveer 13 jaar schadelijk is, daarna is het bewijs daarvoor minder", zegt gespecialiseerd psychiater Paul Cosyns (emeritus UZ Antwerpen).

Cantor wijst er in dat verband ook op dat de leeftijd vanaf wanneer seks met onderlinge toestemming niet meer strafbaar is in de VS en de meeste Europese landen niet zo lang geleden nog op 14 jaar lag, terwijl dat in de VS en in veel EU-landen is opgetrokken naar 16 jaar maar wereldwijd varieert tussen 12 en 20 jaar.

Cantor: "Iedereen in het Westen is het erover eens dat seks met een kind van 13 of jonger absoluut uit den boze is en wellicht ook als het gaat om tieners van 14, 15 jaar. Maar het wordt lastiger als ze 16, 17, 18 zijn. Waar we vanuit juridisch en maatschappelijk oogpunt naar moeten kijken, is natuurlijk of er schade en lijden is."

Evenveel omzichtigheid is geboden wanneer het gaat over de consumptie van kinderporno. Dat is strafbaar en moet ook zo blijven, zo benadrukken de experts. Maar dat wil niet zeggen dat iedereen die dat soort beelden verorbert pedofiel is. In de psychiatrie is louter kijken naar kinderporno geen pedofiel gedrag.

Daar zijn gegronde redenen voor. Zo toont onderzoek aan dat van de mannen die naar kinderporno keken en nooit eerder een ander feit pleegden, slechts een klein percentage later ook contact zal leggen met een kind of nog verder zal gaan. "Zodra iemand in contact probeert te komen met een kind via chat of aan een kind via de webcam vraagt zich uit te kleden, is er sprake van een zogenoemd contactdelict. Daarvan weten we dat het de risico's op daden stellen verhoogt", zegt Jeandarme.

Zij benadrukt dat we, voor we met labels zwaaien, een onderscheid moeten maken tussen fantasieën die velen weleens hebben, aanhoudende en intense fantasieën die een echte voorkeur aangeven en een pedofiele stoornis die zich uit in pedofiel gedrag. Uit onderzoeken bij doorsneemannen blijkt namelijk dat het niet ongewoon is om ooit afwijkende fantasieën gehad te hebben.

Zo had bijna een op de tien mannen ooit pedofiele fantasieën en heeft 6 procent zich ooit op die fantasieën gemasturbeerd. Jeandarme: "Ook blijkt dat mannen opgewonden kunnen raken door beelden of geluidsfragmenten van verkrachtingsscènes en hetzelfde geldt soms voor vrouwen over het verkracht worden.Maar dat betekent geenszins dat die mannen allemaal verkrachters zijn, noch dat die vrouwen echt slachtoffer willen worden van een verkrachting. Ook mannen die ooit seksuele fantasieën hadden met betrekking tot kinderen of die ooit naar kinderporno keken, zijn niet allemaal pedofielen."

Vele tinten grijs

Decoene en Cosyns geven aan dat ze inderdaad geregeld mensen zien die tegen de lamp lopen omdat ze strafbaar materiaal bezitten, maar die niet pedofiel zijn. Enerzijds is de kans groter dat iemand pedofiele daden stelt wanneer die persoon zich bezighoudt met kinderporno, maar omgekeerd is zeker niet iedereen die in aanraking komt met kinderporno een pedofiel in spe.

Decoene: "Het is ongezond, strafbaar en het kan in sommige gevallen het risico op pedofiele daden verhogen, maar het oorzakelijke verband is complex. Er is zeker ook een groep die kinderporno opzoekt uit verveling, nieuwsgierigheid, een hang naar grensoverschrijdend gedrag of sensatiezucht waarbij wat verboden is aantrekt omdat het verboden is, niet omdat het kinderen zijn."

Vele tinten grijs, dus. En dat is ook zo als het gaat over de oorzaken van pedofilie.

Cantor maakt naam met onderzoek dat toont hoe pedofielen minder witte materie in de hersenen hebben en hoe de hersenbedrading anders is. Normaal gezien lopen bepaalde kabels die hersendelen met elkaar verbinden langs elkaar, maar bij pedofielen kruisen ze, zo luidt zijn conclusie. Resultaat: een pedofiel reageert niet zoals anderen 'beschermend' op een kind door zich wat kleiner te maken en anders te gaan praten, maar zoals iemand die zich seksueel aangetrokken voelt tot een volwassene. Cantor: "We zijn er dan ook meer en meer van overtuigd dat er een biologische oorzaak is, zoals dat bij homoseksualiteit het geval is."

Omdat het eenvoudige detectie lijkt te suggereren, vindt Cantors onderzoek gretig aftrek. Decoene, Jeandarme en Cosyns vinden het echter nog te vroeg voor die conclusie omdat het hersenonderzoek nog te beperkt en te weinig herhaald is en de interpretatie ervan niet zo eenduidig is als ze lijkt.

"We gaan uit van een complexe interactie tussen vele factoren waarvan geen enkele doorslaggevend is", zegt Jeandarme. "Dat er verbanden worden gevonden in kleine hersenonderzoeken die elkaar soms tegenspreken, is nog geen bewijs van dé oorzaak. Een slechte hechting met de ouders, mishandeling en verwaarlozing kunnen eveneens meespelen."

Cosyns en Decoene zien het ook zo. "Bij sommigen is de psychoseksuele ontwikkeling verstoord door traumatische ervaringen en dat leidt later tot pedofiele handelingen", zegt Cosyns. "Dat kan trouwens ook met vrouwen het geval zijn."

Hij noemt het hersenonderzoek wel een erg interessante nieuwe piste, want het zou kunnen verklaren waarom 95 procent van de pedofielen wel degelijk mannen zijn. Verschillen in de hersenstructuur stroken namelijk met nieuw onderzoek over wat bij jongetjes kan mislopen bij de ontwikkeling van het centraal zenuwstelsel in de baarmoeder.

Cosyns: "Bij jongens is dat complexer en delicater omdat er op zeer specifieke momenten een toevoer van testosteron moet zijn in die omgeving die massaal met vrouwelijke hormonen is doordrenkt. Er is dus meer kans dat er iets misloopt bij de ontwikkeling van de hersenen. Het hersenonderzoek lijkt dat te bevestigen maar er zijn meer studies nodig."

Cantor beaamt dat laatste, maar stelt dat de andere hypotheses helemaal niet hard gemaakt zijn. "Het populaire idee dat vooral mensen die zelf misbruikt zijn pedofiel worden, bijvoorbeeld, is niet aangetoond. Dat kun je alleen al afleiden uit het feit dat de meeste daders mannen zijn maar de meeste slachtoffers meisjes en vrouwen", zegt hij. "Wellicht is het inderdaad een combinatie van factoren, maar enkel de biologische is toch al redelijk overtuigend aangetoond, terwijl de sociale en psychologische factoren ambigue onderzoeksresultaten opleverden."

Dat pedofielen kleiner zijn, een lager IQ hebben en veel vaker dan gemiddeld linkshandig zoudenzijn, waren de eerste aanzetten voor Cantor om in het brein te kijken. Dat zijn immers allemaal kenmerken die zich net zoals pedofilie al in de kindertijd manifesteren en verband houden met de diepste basisstructuren van de hersenen.

Bovendien blijkt pedofilie niet aangeleerd. Er wordt al een eeuw tevergeefs geprobeerd van pedofielen niet-pedofielen te maken, zoals dat ook bij homo's is geprobeerd. "Ook dat geeft aan dat het een biologische oorzaak moet hebben", vervolgt Cantor. Al benadrukt hij dat dat absoluut geen excuus kan zijn voor pedofiele handelingen. Hij huivert van advocaten die een actieve pedofiel proberen vrij te spreken door met hersenscans te zwaaien.

Cantor: "Het is niet omdat je pedofiel bent en dat op een scan te zien is, dat je niet verantwoordelijk bent voor je gedrag. De grote groep pedofielen die nooit toegeven aan hun lusten, bewijst dat net. En misschien is de belangrijkste de wetenschap wel dat de meeste mensen overgaan tot daden wanneer ze wanhopig zijn en niets meer te verliezen hebben. En dan spelen psychosociale factoren en omgeving zeker een rol. Iemand die niets meer te verliezen heeft, zal sneller pedofiele feiten plegen of in herhaling vallen."

Ongelukkig getrouwd

Hoewel er nog onenigheid is over de oorzaken, zijn de experts het hierover wel eens. Wie pedofiel is, kiest daar niet voor, maar wie pedofiele daden stelt, kiest daar wel voor en wat in iemands leven gebeurt, kan daarbij het verschil maken.

Zoals in de jaren 50 homoseksuelen jarenlang ongelukkig getrouwd waren om aan de norm te voldoen, passen veel pedofielen zich zo goed mogelijk aan en drukken ze hun echte verlangens weg. Maar een scheiding, ontslag, depressie of ander malheur kan de fatale trigger zijn waardoor de wilskracht het begeeft en ze zich aan een kind vergrijpen. Ook in periodes van stress begeven de verdedigingsmechanismes het vaker.

"Pedofielen rapporteren vaak zelf dat stress een factor is die hun neiging of verlangen verergert", zegt Jeandarme. "Het kan dus een rol spelen, maar het veroorzaakt de pedofilie niet. Een pedofiele voorkeur ontstaat meestal heel vroeg, al tijdens de adolescentie, en zal in principe het hele leven aanwezig blijven."

Net daarom pleiten de specialisten voor meer begrip en inzicht. Cantor: "Net omdat deze mensen vaker kraken en tot daden overgaan wanneer ze wanhopig zijn, is het in ieders belang om te zorgen voor anonieme hulpverlening, medicatie en kansen op werk en een woning waarbij discrete controle gebeurt zonder heksenjachten. Wie wil voorkomen dat pedofielen overgaan tot daden, duwt potentiële daders maar best niet nog meer in de hoek. Zeker niet voor we weten of het werkelijk een pedofiel is dan wel of een pedofiel ook werkelijk kinderen heeft benaderd. Wie dat wel doet, verhoogt alleen maar de kans dat dat ook daadwerkelijk gebeurt."