Het meisje dat de nazi's kraakte
Later zou ze zich als tuinhistorica ontpoppen, maar in de Tweede Wereldoorlog behoorde de Britse Mavis Batey tot de top van de geallieerde codebreeksters. Samen met haar man speelde zij een belangrijke rol bij het doorgronden van de Duitse Enigma-machine. Volgens sommigen maakte dat de oorlog twee jaar korter.
Ze was de dochter van een naaister en een postbeambte, en als tiener verzot op Duitse dichters uit de romantiek. Toen de oorlog uitbrak, wilde ze haar studies Germaanse talen afbreken en verpleegster worden. Ze kreeg echter te horen dat ze als taalkundige meer voor haar land kon betekenen, door aan de geheimzinnige Government Code and Cipher School te studeren. "Spannend, dacht ik. Mata Hari die erop wordt uitgestuurd om Pruisische officieren te versieren. Maar ik denk dat mijn Duits daarvoor niet goed genoeg was, noch mijn benen."
Ze herinnerde zich levendig hoe ze aankwam in Bletchley Park, het landhuis in Zuid-Londen waar duizenden mensen dag en nacht de codes van de vijand trachtten te ontcijferen. Een bont allegaartje wis- en taalkundigen, kruiswoordpuzzelfreaks en aanverwante excentriekelingen. Ze stonden onder leiding van de fameuze Dilly Knox - een geleerde die soms zo verdiept was in een vraagstuk dat hij zijn pijp niet met tabak stopte maar met een stuk sandwich. Aan nieuwkomers vroeg hij graag in welke richting de wijzers van de klok draaiden. Antwoordden die 'in wijzerzin', dan zei hij met kinderlijk enthousiasme: 'niet als je in de klok zit!' Op zo'n tegendraadse manier moesten codebrekers leren denken.
Knox stond er ook om bekend dat hij graag jonge vrouwen aanwierf, vooral als ze mooi waren. Hij schrok er niet voor terug hun aanzienlijke verantwoordelijkheden te geven. "'Oh, hallo!' zei hij toen ik aankwam. 'Wij kraken machines, heb jij al een potlood? Hier, begin maar.' En hij gaf me een slordige stapel papier vol onzin, waar hij ook nog eens slordige aantekeningen op had gekrabbeld. 'Ik vrees dat dat Grieks voor mij is', stamelde ik. Hij barstte in lachen uit en zei: 'Was het maar Grieks.'"
Vanaf dan was het zwemmen of verzuipen. Niemand vertelde haar wat ze moest doen. Achteraf vond ze het een van de belangrijkste lessen in haar leven. "Hij leerde mij dat je zelf dingen kunt oplossen in plaats van altijd te kijken hoe dat moet volgens het boekje."
Mavis Bateys eerste belangrijke wapenfeit was in maart 1941, toen ze erin slaagde een reeks berichten van de Italiaanse zeemacht te ontcijferen. Die bleek van plan om een Brits konvooi aan te vallen, op weg van Egypte naar Griekenland. "In het eerste bericht stond simpelweg 'Vandaag is de dag min drie'. Ik snapte niet waarom ze dat schreven. Een paar dagen later kwam er een lang bericht binnen, met alle details van de Italiaanse aanval: hoeveel kruisers er waren, waar de onderzeeërs zouden liggen enzovoort. Daar stond het allemaal zwart op wit. Ik vond het zo stom dat ze dat opgeschreven hadden."
De info gaf admiraal Cunningham, opperbevelhebber van de Britse vloot in de Middellandse Zee, de kans om de Italianen totaal te verrassen. Die verloren drie zware kruisers, twee destroyers en drieduizend matrozen. Ze zouden nooit meer de Royal Navy durven aanvallen.
De volgende kluif voor Knox en de zijnen was de Enigma, het fameuze coderingsapparaat dat de Duitse Abwehr gebruikte. Het zag eruit als een uit de kluiten gewassen, ingewikkelde typemachine met vier rotoren. De Duitsers vertrouwden erop dat de codes die het toestel uitspuwde onmogelijk te kraken waren. Op 8 december 1941 kon Mavis niettemin een boodschap ontcijferen die vanuit Belgrado naar Berlijn gestuurd was,. Dat maakte het mogelijk een van de rotoren te reconstrueren. Van dan af ging het snel. Binnen de paar dagen had de Enigma geen geheimen meer. De Britten kregen de mogelijkheid om in te spelen op de berichten van de Duitsers en zelf valse boodschappen de wereld in te sturen. Zo maakten ze de nazi's wijs dat de invasie in het Nauw van Calais zou plaatsvinden in plaats van in Normandië. Het bericht ging rechtstreeks naar Hitler. De Führer verplaatste op slag twee divisies, die weleens het verschil gemaakt konden hebben om de geallieerden terug in zee te drijven.
Bletchley Park was voor de Britten zo belangrijk dat Winston Churchill het omschreef als: 'Mijn kip met de gouden eieren die nooit kakelt.' Op het moment zelf besefte Mavis echter niet de impact van haar werk. "Het was allemaal erg opwindend", zei ze later. "Er werd gejuicht in het landhuis en admiraal Cunningham kwam ons hoogstpersoonlijk feliciteren. Samen met nog enkele meisjes haastte ik mij naar de plaatselijke pub om wijn te kopen. De muren van onze kantoren waren op dat moment juist witgekalkt. We probeerden admiraal Cunningham zo ver te krijgen dat hij tegen een van die muren leunde, zodat hij wegging met een witte vlek op zijn uniform. Dat leek ons geweldig. Kun je nagaan wat voor giechelende gansjes we waren."
Om een bijzonder moeilijke code te ontraadselen, ging Mavis af en toe op bezoek bij Keith, een briljante wiskundige in Blechley. Ze zou er, tijdens het drinken van sloten ersatzkoffie, niet alleen de oplossing van het vraagstuk vinden maar ook de liefde. De twee trouwden in 1942. "Dilly vond het niet erg dat ik mij door Keith zo vaak hadden laten helpen. We hebben van hem een prachtig trouwcadeau gekregen."
Na de oorlog stopte ze met werken en wijdde zich aan de opvoeding van haar drie kinderen. Haar man werd CFO van de universiteit van Oxford. Het stel ging wonen in Nuneham Park, het landgoed van de universiteit met zijn compleet verwaarloosde oude tuinen. Daar vatte Mavis een passie op voor historische tuinen. Ze werd de drijvende kracht achter onder meer de Garden History Society en de Campaign to Protect Rural England. Ze schreef ook diverse boeken over historische tuinen en een liefdevolle biografie van haar voormalige baas Dilly Knox.
Wat mama in de oorlog had gedaan, wisten zelfs haar kinderen niet tot in de jaren zeventig. Dan pas werd het bestaan van Bletchley Park onthuld en konden de medewerkers genieten van hun welverdiende roem. Maar Mavis Batey was van het bescheiden type, met een neiging zichzelf weg te cijferen.
Eén keer nog kreeg ze erkenning voor haar cruciale oorlogswerk. Dat was toen Kate Winslet bij haar op de thee kwam, om advies te vragen voor haar rol in de film Enigma. Haar personage van codebreekster Hester Wallace was losjes op de figuur van Mavis Batey gebaseerd. Achteraf waren de echte codebrekers wat ontgoocheld. Batey vond vooral dat de meisjes van Bletchley Park te armtierig waren voorgesteld. "Terwijl we elkaars parels leenden en altijd ons best deden om er goed uit te zien."