In de steek gelaten door het systeem

Al tijdens de eerste aflevering zit je met open mond te kijken. Wat kan hier nu nog aan tippen? Dan blijken nog eens negen geschifte afleveringen van telkens een uur te volgen, die allemaal even beklijvend zijn. De onthullingen volgen elkaar in sneltempo op, tot je uit pure frustratie naar je tv-scherm zit te schreeuwen.

Making a Murderer dompelt de kijker onder in een van de vreemdste en verontrustende true crime-verhalen van de jongste jaren: dat van Steven Avery. De Amerikaan uit Wisconsin wordt in 1985 veroordeeld voor de gewelddadige aanranding van een vrouw, maar wordt na 18 jaar cel vrijgepleit als DNA-bewijs een andere dader aanwijst. De serie legt uitstekend uit hoe het zover kon komen, terwijl Avery al die jaren zijn onschuld uitschreeuwde.

2005, luttele jaren na zijn vrijlating in 2003, tekent het begin van een van de vele nieuwe duistere wendingen. Uitgerekend wanneer hij op het punt staat om de county en de autoriteiten aan te klagen voor 36 miljoen dollar, is hij de laatste persoon die Teresa Halbach in levenden lijve ziet. In 2007 beslist een volksjury dat er voldoende bewijs is om Avery te beschuldigen van moord op de fotografe. Een rechter laat hem levenslang opsluiten, zonder kans op vervroegde vrijlating. Brendan Dassey, Avery's minderjarige neef, wordt ook levenslang opgesloten omdat hij zou hebben deelgenomen aan de moord.

Moira Demos en Laura Ricciardi, twee pas afgestudeerde filmmakers met een achtergrond in respectievelijk montage en recht, raakten zo geïntrigeerd door de zaak dat ze naar Wisconsin verhuisden en contact zochten met iedereen die ermee te maken had. Het resultaat van tien jaar levenswerk is sinds december te zien in Making a Murderer op Netflix. "We wisten dat we nooit vertoonde ontroerende en verontrustende beelden zouden loslaten op het publiek. Je weet niet hoe mensen daarop gaan reageren. Maar wat er de laatste weken aan het gebeuren is, overtreft onze wildste dromen", zegt Moira Demos.

De serie doet uitschijnen dat de speurders op zijn minst kampten met verregaande tunnelvisie en mogelijk zelfs knoeiden met bewijsmateriaal. Nu veroveren kijkers met hun eigen speurwerk en soms wilde theorieën het internet en zijn de media weer massaal op de zaak gesprongen. De schuldvraag van Steven Avery lijkt de kijkers nog het meest te fascineren. Want als het niet Avery is, wie heeft Theresa Halbach dan wel vermoord?

Toch is dat niet wat de makers wilden bereiken. "De focus ligt niet op Stevens schuld of onschuld. We proberen zelfs geen antwoord te geven op de vraag wie Teresa Halbach uiteindelijk heeft vermoord", vervolgt Demos. "Dit is een man die in de jaren 80 door het systeem in de steek werd gelaten en zich door een reeks gebeurtenissen weer in dat systeem bevindt. Het was een zeldzame kans om te zien of hij nu wel een eerlijk proces zou krijgen. Bepaalde elementen bleken uiteindelijk uitermate verrassend. We bieden de gelegenheid om het strafrechtelijk systeem in werking te zien. We willen het systeem en de maatschappij een spiegel voorhouden, en mensen vragen of het systeem werkt."

Te aaibaar?

Op de vraag of ze al voor zichzelf hebben uitgemaakt of Avery onschuldig is, reageren ze verrassend. "We zitten nog met veel vragen", zegt Ricciardi. "Volgens ons heeft het openbaar ministerie onvoldoende kunnen bewijzen dat Steven Avery of Brandon Dassey die misdaden hebben gepleegd. Maar dat is niet hetzelfde als zeggen dat ze onschuldig zijn. Het is mogelijk dat ze betrokken zijn, maar dat is in ieder geval niet gebleken uit de rechtsvervolging."

De makers raakten als enigen dicht bij de familie en advocaten van Avery, die zich tijdens de rechtszaak sterk afschermden. Ze schreven brieven naar mensen uit de dichte omgeving, vonden aansluiting bij Avery en uiteindelijk hapte de familie toe. Als afgestudeerde filmstudenten hadden ze geen geld, maar wel tijd. Voor de familieleden, die werden belaagd door journalisten voor hapklare quotes, was de aanpak van Demos en Ricciardi een verademing.

Toch is dat meteen een van de belangrijkste punten van kritiek op de documentairemakers. Het opgehangen beeld van Steven Avery zou te rooskleurig zijn en belangrijke details zouden zijn weggelaten. Zijn ze niet bezorgd dat Avery te aaibaar wordt voorgesteld? "Onze optiek was altijd om rechtstreeks naar de bron te gaan en hen uit de eerste hand over hun ervaringen te laten vertellen. Daar hoort Steven ook bij", vindt Demos. "Samen met de andere getuigenissen krijg je een complexe verzameling van feiten waar kijkers van kunnen maken wat ze willen."

Nog deze week kwam de voormalige verloofde van Steven Avery in een eerste interview sinds de serie naar buiten met 'de waarheid' over Avery. "Hij is niet onschuldig", claimt Jodi Stachowski, die ruim aan bod komt in de docuserie. "Achter gesloten deuren is hij een monster." Toen de documakers haar afgelopen zomer nog eens wilden interviewen, vroeg ze naar eigen zeggen om uit de serie te worden geknipt. "Niet waar", claimt Demos. "Ze heeft een document ondertekend. We zien op dit moment dat verschillende mensen ons aanvallen, om welke reden dan ook. Het is teleurstellend dat Jodi zoiets doet, maar ze voert haar eigen persoonlijke strijd. Ik denk dat ze niet meer wil dat dit onderdeel uitmaakt van haar leven."

Daar stopt de kritiek niet. Federaal aanklager Ken Kratz zegt onder meer dat de makers belangrijk DNA-bewijs in de docuserie hebben verzwegen. "Maar we konden toch moeilijk het hele proces van zes weken integraal in beeld brengen?", verdedigen de makers zich. "We zijn documentairemakers, geen advocaten. Wij vertellen een verhaal. Het probleem met Kratz is dat hij feiten aanhaalt die tegenstrijdig zijn met het dossier, of de feiten zelfs verdraait. Hij haalt nu zelfs argumenten aan die de rechter niet betrouwbaar vond tijdens de rechtszaak. Ook veel bewijs dat de verdediging aanhaalde, heeft het trouwens niet gehaald in de uiteindelijke montage."

"De critici die nu zo luid hun stem laten horen, hadden dat moeten doen toen we hen vroegen om mee te werken aan de documentaire", stelt Ricciardi scherp. "Dat was de juiste tijd om hun bezorgdheid te uiten. Het is nogal frusterend voor ons dat we zo'n universele toegang hadden, maar dat bepaalde partijen interviews weigerden. Dat onze toegang tot hun beelden soms beperkt bleef, was hun keuze."

Nieuwe informatie

De documentairemakers hebben jaren voor hun documentaire gevochten. Op een bepaald moment wou het openbaar ministerie, al dan niet in een poging om de docu aan banden te leggen, al hun beelden in beslag nemen met een dagvaarding. Dat gebeurde nog allemaal voor ze de financiële slagkracht van Netflix achter zich hadden. Die streaminggigant kwam pas twee jaar geleden aan boord, nadat bijna geen enkele tv-zender geïnteresseerd bleek in het project.

Ondertussen blijft de zaak-Avery rollen. De onthullingen volgen elkaar op, zelfs na de release op Netflix. Volgens Demos en Ricciardi kwam een jurylid van het proces nog voor de release naar de makers. Die stelde dat Avery een nieuw proces had moeten krijgen. "De persoon vertelde ons dat de jury het uiteindelijk op een akkoordje had gegooid. Ze hoopten eigenlijk dat hun oordeel als tegenstrijdig zou worden beoordeeld en de rechtbank om die reden een nieuw proces zou bevelen. Ze hebben eigenlijk gestemd uit zelfbehoud." Sinds de serie wordt Steven Avery ook bijgestaan door twee nieuwe topadvocaten, gespecialiseerd in gerechtelijke dwalingen. "Zij zouden naar eigen zeggen nieuwe informatie hebben gekregen, maar wij weten niet wat die is."

Kijkers blijven ook theorieën op discussiefora en sociale media spuien. De ene klinkt al geloofwaardiger dan de andere. "Dat is begrijpelijk", vindt Demos. "Je blijft met zoveel onbeantwoorde vragen zitten. Maar we willen mensen ook waarschuwen: dit is complexe materie. Wilde suggesties, of die nu van amateurdetectives of politieagenten zijn, kunnen heel gevaarlijk zijn. Je moet accepteren dat een onderzoek nu eenmaal niet altijd naar de waarheid leidt."

Pittig detail: Steven Avery mag zijn eigen documentaire niet bekijken in de gevangenis. "Dat is belangrijk om te weten. Hij heeft toestemming aan zijn sociale werkers en aan de gevangenisdirecteur gevraagd, maar die hebben zijn verzoek afgewezen. Alles wat hij weet over de serie komt van vrienden en familie die hem bezoeken." Demos en Ricciardi hebben hem sinds de release wel gesproken, in de week na Kerstmis, over de telefoon. "Hij sprak voor het leeuwendeel over het meest recente beroep dat hij heeft aangetekend. Steven is sterk gefocust op zijn zaak. Hij kreeg ook veel brieven, wat hij erg ontroerend en aanmoedigend vond." Maar het materiaal in hun docuserie kan ook tegen Avery gebruikt worden. "Elk gesprek over de telefoon wordt opgenomen. We moeten opletten met wat we zeggen en vragen."

De documentairemakers laten het verhaal van Avery voorlopig niet los. Ze sluiten een vervolg op de reeks niet uit. "Als er nieuwe belangrijke ontwikkelingen zijn, gaan we die zeker opvolgen." Over hun andere toekomstplannen hebben de twee wel nog geen flauw idee. "We moeten even afstand nemen en nadenken over wat we kunnen doen. Dit was een ongelooflijk intens proces."