‘We hebben een wereld gecreëerd die we zelf niet meer begrijpen’

“Iedereen is een slachtoffer van de illusie dat er een patroon zit in de evolutie van de dingen. Maar eigenlijk weten we veel minder dan we denken te weten. De wereld waarin we leven, verschilt namelijk grondig van de wereld waarin we denken te leven. We hebben te veel de neiging om te kijken naar wat er gebeurd is, en weigeren na te denken over wat er had kunnen gebeuren. Daarom leert het verleden ons helemaal niets te over wat de toekomst zal brengen.”

Het citaat komt letterlijk uit The Black Swan, een meesterwerk waarin Nicholas Nassem Taleb met succes de wereld probeert te vatten. Zwarte zwanen zijn slechte vogels, die net buiten het gezichtsveld wachten om je plannen in de war te sturen.

“Maar er zijn ook goede zwarte zwanen”, voegt Taleb er haastig aan toe. “De uitvinding van de laser, de computer of het internet, of een pleiade aan doorbraken in de geneeskunde zijn namelijk ook het rechtstreekse gevolg van een onverwachte gebeurtenis.”

Beurskrach 1987

Taleb is mathematicus, statisticus, ex-optietrader en filosoof, handig samengebald in één pakket. Hij werd geboren in de jaren 60 en verdiende miljoenen dollars op de financiële markten van de jaren 80. Uitgerekend dankzij een typische zwarte zwaan: de beurskrach van 19 oktober 1987. Niemand had de beurskrach zien aankomen, ook Taleb niet. Maar omdat hij al over het fenomeen had nagedacht en erop voorbereid was, stak hij 35 miljoen dollar op zak. Waarna hij stilletjes de deur van de marktenzaal achter zich dicht trok om zich tot filosoof om te scholen.

Enkele jaren later voorspelde hij de financiële crisis en de manier waarop die het financiële stelsel van de hele wereld zou besmetten. Hij haalde er zich binnen de kortste keren de toorn van de halve wereld mee op de hals - bankiers en statistici op kop. In 2004 riep hij een zaal vol managers van hefboomfondsen toe dat Long Term Capital Management (een beleggingsfonds dat eind jaren 90 met een miljardenput de boeken neer moest leggen) een picknick was in vergelijking met wat de financiële wereld te wachten stond. Hij werd op hoongelach onthaald. Even later, toen hij bankiers probeerde te waarschuwen over de calamiteiten die hen boven het hoofd hingen, werd hij net niet met pek en veren uit de zaal gedragen.

“Bankiers zien er saai en conservatief uit, maar ze zijn er geweldig bedreven in om het risico van een vernietigend verlies onder het tapijt te vegen”, zucht Taleb in een interview met de Britse krant The Times.

Overigens benadrukt de man dat hij de vastgoedcrisis in de VS, die finaal in de financiële crisis uitmondde, géén zwarte zwaan vindt. “Iedereen die de sector kent, had de crisis moeten zien aankomen. Als je een incompetente piloot dronken in de cockpit van een vliegtuig zet, weet je toch ook dat de jet vroeg of laat zal crashen”, klinkt het veelbetekenend.

Talebs theorie luidt dat de wereld gewoon te ingewikkeld geworden is om te begrijpen. “De wereld die we konden vatten in mathematische modellen en modules bestaat al lang niet meer”, vindt Taleb. “Vroeger wel: toen leefden we in Mediocristan, een land waarin alles zijn gangetje ging en waar het leven zich perfect volgens de Bell-curve gedroeg. Globalisering en interconnectie hebben ons naar Extremistan doen verhuizen, een plek die de winnaars alles geeft, en de rest niks. En die wereld vol complexe, overefficiënte systemen die allemaal aan elkaar vasthangen, is al haar voorspelbaarheid verloren.”

Onverwachte wending

Dat komt, volgens Taleb, door de zwarte zwanen. Het begrip ontleent hij aan een krantenberichtje dat meldde dat er ergens in Australië een zwarte zwaan gevonden was. Voor dat bericht nam de wereld voor waar aan dat alle zwanen wit waren - bij gebrek aan bewijs van het tegendeel. Eén enkele zwarte zwaan bracht die hele theorie aan het wankelen - en bij uitbreiding elke theorie die we over het menselijk leven hebben, in de medische wetenschap, de farmacologie en de voorspelbaarheid van de financiële wereld. Elke wetenschap gomt namelijk gebeurtenissen weg om de simpele reden dat ze in het verleden nooit voorgekomen zijn.

Nochtans draagt elk toekomstperspectief, elke gebeurtenis volgens Taleb honderden onverwachte wendingen in zich. Dat maakt de wereld willekeurig, onkenbaar en oncontroleerbaar, omdat toeval nu eenmaal niet te controleren valt.

“We hebben een wereld gecreëerd die we zelf niet meer begrijpen”, zegt hij. “Zijn complexiteit maakt dat alle banken aan elkaar gelinkt zijn, waardoor de financiële crisis overal tegelijk toeslaat. Maar ze zorgt er ook voor dat de aardbeving in Kobe in 1995 beduidend meer slachtoffers maakte dan die in Tokio in 1923. Omdat de zwarte zwanen in onze moderne wereld zo welig tieren.”

Wantrouwen

Talebs verdienste is dat hij het gezond boerenverstand in ere probeert te herstellen in een wereld die er haar zin voor kwijtgespeeld is. Alleen vertelt hij het in iets moeilijker woorden. Hij schreef zijn theorie neer in Fooled by Randomness, in The Black Swan en onlangs nog in On Robustness and Fragility. Drie pamfletten waarin hij tongue-in-cheek uitvaart tegen de ongebreidelde generalisering van gegevens, drie pleidooien om alleen maar te geloven wat je zelf ziet, en dan nog bij voorkeur nádat je het gezien hebt.

Al die scepsis wortelt kennelijk in Talebs verleden. De jongen groeide op als kleinzoon én achterkleinzoon van twee gewezen vice-eerste ministers van Libanon. In een smeltkroes van culturen ook. “Op school zat ik tussen Grieks-orthodoxe christenen, Franse katholieken en Arabieren. Dat die elk een eigen lezing van de kruistochten hadden, zadelde me met een verregaand wantrouwen jegens geschiedenisleraren op”, zegt Taleb.

Exact hetzelfde wantrouwen zou hij jaren later tegen banken en cijferaars ontwikkelen. “Het wantrouwen groeide toen de burgeroorlog volop woedde in Libanon”, zei Taleb twee jaar geleden in een interview met de Britse krant The Times. “Ik hoorde de kogels om mijn hoofd zoeven en de bommen rondom mij vallen, maar overal riepen mensen dat de oorlog snel voorbij zou zijn. Vijftien jaar lang. Daardoor begon ik al snel vragen te stellen bij het bizarre geloof dat mensen schijnen te hebben in de waarschijnlijkheid van gebeurtenissen.”

Opmerkelijk genoeg begon Taleb zijn carrière in het bankwezen als afgestudeerde quant - zeg maar een topmathematicus die met ingewikkelde wiskundige modellen moet uitrekenen hoe het de beleggingen en de risico’s van de bank zal vergaan. Vervolgens werd hij optiehandelaar en enkele jaren daarna werd hij een succesvol auteur. Van The Black Swan werden meer dan 3 miljoen boeken in 31 talen verkocht, Robustness bracht 4 miljoen dollar op aan voorschot alleen.

Intussen dweilt Taleb de wereld af om een keer of dertig per jaar een spreekbeurt te geven. Naar verluidt aan 60.000 euro per stuk. Toch wil hij zichzelf geen goeroe noemen. “Ik ben maar een mens die een probleem signaleert, en aan anderen zegt dat ze een oplossing moeten zoeken”, klinkt het. En die daar steevast een gepeperde rekening voor produceert. Dat is op zijn minst één onwrikbare zekerheid in de wereld van Nicholas Nassim Taleb.