Luxe en lust onder de lava

door Eric Rinckhout

Nijmegen l Meer dan 1.900 jaar later ligt driekwart van Herculaneum nog altijd bedolven onder een betonharde laag lava van 20 meter dik. In Nijmegen brengt men met virtuele reconstructies, film, muurschilderingen, marmeren en bronzen beelden en voorwerpen van alledag het Romeinse stadje tot leven.

Het Nationaal Museumvoor Archeologie in Napels (MANN) - zowat het Louvre van de Italiaanse archeologische vondsten - heeft al gezegd dat het nooit meer zoveel stukken voor zo'n lange tijd zal uitlenen. Die reactie is volkomen begrijpelijk: in Nijmegen zijn momenteel de topstukken te zien uit de opgravingen van Herculaneum. Beelden en voorwerpen worden er niet zomaar getoond: ze zijn samengebracht in sobere, sfeervolle en uitstekend belichte ensembles. Er wordt volop gebruikgemaakt van uitvergrote foto's, muurschilderingen en tekeningen om de bezoeker een zo volledig mogelijk beeld te geven van het dagelijkse leven in Herculaneum, een stadje van zo'n vierduizend inwoners. Het was een vissershaven én een chique badplaats waar welgestelde Romeinen de grootste en meest luxueuze villa's uit de oudheid lieten bouwen (DM 2/12).

Wie niets afweet van de Romeinse tijd en nog nooit van de Vesuvius heeft gehoord, wordt van het begin af bij de hand genomen. Zonder betuttelend te worden, toont de expositie met films, foto's en een wand met citaten uit het 'ooggetuigenverslag' van Plinius de Jongere wat er op 24 augustus 79 precies gebeurd is.

Meteen word je bij de keel gegrepen door een massagraf dat in 1982 werd blootgelegd. In een van de boothuizen van Herculaneum werden toen 41 skeletten ontdekt. Een verbluffend afgietsel van dat knekelveld is in Nijmegen te zien. Een man heeft zijn mond wijd opengesperd in een angstschreeuw, een jongen omarmt het hoofd van een man, een vrouw en een kind klampen zich aan elkaar vast. Terwijl ze stonden te wachten op schepen die hen in veiligheid zouden brengen, werden de inwoners verstikt door een gloeiendhete aswolk die met een snelhieid van honderd kilometer per uur door de stad raasde. Aangrijpende beelden die aan recente rampen doen denken.

Door de lavastroom zijn, in tegenstelling tot Pompeji, nogal wat houten voorwerpen bewaardgebleven: zo zijn in Nijmegen een eenvoudig tafeltje en een wiegje te zien. De lava spaarde ook nogal wat 'organisch materiaal', zoals een verkoold brood, kikkererwten, tuinbonen en graan. Muurschilderingen geven trouwens een boeiend beeld van wat de Romeinen aten: wild, paddestoelen en granaatappels.

Afgezien van doodgewone maar prachtig vormgegeven objecten (een kolenstoof, een medicijnkoffertje, een wijnkan, glazen schaaltjes en een krukje) worden verrassend mooie kunstvoorwerpen tentoongesteld zoals een gouden hanger en oorbelletjes met Amor. In een woning, het Huis der Herten genaamd, sierden minutieus uitgewerkte marmeren beelden de tuin: herten die door jachthonden worden aangevallen, een dronken, plassende Hercules en een al even dronken sater met een wijnzak op zijn schouders. De beelden verrassen door hun ongekunsteld realisme. Dat geldt ook voor de grote muurschilderingen die gevonden werden in het Augusteum, een gebouw waar de keizer vereerd werd. Op die fresco's speelt Hercules een prominente rol. Algemeen wordt aangenomen dat hij zijn naam aan Herculaneum heeft gegeven.

Uit de Villa dei Papiri, zowat de grootste luxeresidentie in haar soort, komen nog prachtiger ensembles: levensgrote bronzen beelden van twee hardlopers, een buste van de Griekse dichteres Sappho en van de filosoof Herakleitos. In de tuin stond het beeld van een pikante liefdesscène tussen de bosgod Pan en een geit. De Romeinen waren dol op dit soort erotica: vrijende mannen en vrouwen in allerlei standjes, maar ook homoseks en seks met dieren, werden uitgebeeld op wandschilderingen en terracotta lampjes, terwijl falussen in huisgevels werden uitgehouwen. Erotische beelden kwamen niet uitsluitend voor in bordelen, maar sierden ook de muren van badinstellingen en privéslaapkamers. Seks hoorde nu eenmaal bij de genoegens van het leven en dat mocht getoond worden.

De laatste uren van Herculaneum loopt niet toevallig in Nijmegen: het is de oudste stad van Nederland en was een belangrijk Romeins legerkamp. De tentoonstelling eindigt dan ook - na een verrassende Warhol, die zijn visie op de vulkaanuitbarsting geeft - met een overzicht van de Nederlandse stad in 79.

De laatste uren van Herculaneum toont de Romeinse oudheid zoals u ze nog nooit zag.

De laatste uren van Herculaneum tot 18 maart 2007 in Museum Het Valkhof, Kelfkensbos 59, Nijmegen, Nederland. Di-vrij 10-17 u.; za, zo en feestdagen 11-17 u. Gesloten op maandag. Inl. 0031-24/36.08.805 en www.museumhetvalkhof.nl. Ruim geïllustreerde Nederlandse catalogus (15 euro) en ontdekkingsboek voor kinderen (8 euro) beschikbaar, evenals audiogids.