Stonehenge geeft geheimen prijs

Op zijn minst is de foto grappig. Op de achtergrond zie je de bekende site van Stonehenge, vooraan rijdt een man op een quad, een soort rioolbuis achter zich aan slepend. In één beeld zitten de jaren 3000 voor Christus en 2014 gevangen. Al klopt dat niet helemaal: wat vandaag op de site rechtstaat, dateert ten vroegste van rond 2600 voor Christus.

Op de quad zit iemand van hier en nu. Het is een medewerker van de Onderzoeksgroep Ruimtelijke Bodeminventarisatietechnieken (ORBit) van de Universiteit Gent. Geen archeoloog, maar een bio-ingenieur. En dat was het nieuws: het zijn Gentse bio-ingenieurs die, samen met archeologen van de Universiteit van Birmingham en het Oostenrijkse Ludwig Boltzmann Institute for Archaeological Prospection and Virtual Archeology, met bodemscans nieuwe vondsten deden in Stonehenge. Allemaal in het kader van het 'Stonehenge Hidden Landscapes'-project. Het gaat om bodemsporen die wijzen op restanten van zeker zeventien rituele monumenten, verdwenen grafheuvels en andere prehistorische structuren zoals grachten, putten en perceelgrenzen.

Het was 2012 toen het team, onder leiding van professor Marc Van Meirvenne, door de collega's uit Birmingham en Wenen om hulp werd gevraagd. "Ze waren toen al een tijdje zelf bezig met bodemonderzoek via sensoren", aldus Van Meirvenne. "In totaal scanden ze ruim twaalf vierkante kilometer. Maar in een bepaalde zone van de site kwamen ze met hun sensoren, magnetometers en grondradars in de problemen. Vooral in het gebied waar in de jaren zeventig en tachtig muziekfestivals op de site van Stonehenge werden georganiseerd. Daar zit veel afval, overschot van blikjes en tentpiketten onder de grond. En daar geraakten zij niet doorheen."

Slede

De sensoren van de Gentse bio-ingenieurs wel. Aangebracht in een soort slede die door een quad wordt voortgetrokken, scanden die de bodem tot drie meter diep, en dat over een gebied van 1,25 vierkante kilometer. Als de samenstelling van de bodem verandert, bijvoorbeeld door opgevulde grachten of door graafsporen, registreert die sensor dat. Via een constante koppeling aan een gps wordt op die manier een gescand beeld gecreëerd. Zeg maar een nieuwe kaart, die aanwijst waar de mens ooit heeft ingegrepen in de bodem. "Bovengronds kun je die rechtopstaande stenen zien, maar door dit onderzoek kun je zien dat die monumenten staan in een landschap waar duizenden jaren enorm veel gebeurd is."

Het team vond sporen van monumenten, grafheuvels en andere resten. "Dat betekent daarom niet dat die er nog allemaal zitten", zegt professor Van Meirvenne, die met zijn team expertise opbouwde via bodemonderzoek voor de landbouw, maar op die manier uiteindelijk toch ook in het domein van de archeologie terechtkwam. Dat groeide uit tot, onder meer, een grootschalig onderzoek in de buurt van de Oostenrijkse hoofdstad Wenen, waar een bodemscan werd uitgevoerd op zoek naar de gladiatorenschool van de verdwenen Romeinse stad Carnuntum.

Houten constructies

Maar terug naar Stonehenge: "Nog voor er stenen monumenten werden opgericht, zijn er absoluut ook houten constructies gebouwd. Die zijn verdwenen en het hout wellicht verrot. Maar tot op zekere hoogte kunnen we via deze scans ook aan materiaalkarakterisatie doen. Zeker op metaal krijgen we een sterke respons. Het gevolg is nu dat er, op basis van onze bevindingen, heel efficiënt, heel gericht en op een beperkte oppervlakte kan worden gegraven."

Noem dat de doorbraak. Want sinds de site van Stonehenge in 1986 door de UNESCO werd opgenomen op de lijst van het Werelderfgoed, gelden toch striktere regels als het over opgraven betreft. Niet dat alles sinds 1986 bleef zoals het toen was. Dat is overigens nooit van toepassing geweest op Stonehenge.

Het is aardig om twee dingen te bekijken. Eerst het filmpje dat de officiële site van het Witte Huis postte van het bezoek van de Amerikaanse president Barack Obama aan de site, vorige week. Hij was toch in de buurt, naar aanleiding van de NAVO-top in Wales. "Knocked it off the bucket list", liet Obama zich volgens The New York Timesontvallen. Wandelend tussen en kijkend naar die rechtopstaande stenen, voelde Obama zich plots klein. Raakte hij onder de indruk. Leek hij bijna jaloers op de titel van de dame die hem rondleidde: "Fantastisch als je kan zeggen: 'ik ben de general manager van Stonehenge'."

Met een dichtgeknepen oog keek hij naar de stand van de zon en met uitgestrekte handen mat hij grote afstanden. Hij bewonderde inkervingen en zei: "Hier is iets, dat voel je, het is cool. Ik zou hier elke dag kunnen komen kijken naar de opgaande zon."

Obama is zich elke seconde bewust van de camera's in zijn buurt, dat zie je, ook tijdens die ene minuut waarin hij even alleen wilde rondlopen. Maar met dat beeld is het dan weer aardig om Stonehenge, het schilderij van John Constable op te zoeken. De Britse schilder liep er rond in juli 1820, maakte een schets en stelde het schilderij voor op een tentoonstelling in de Royal Academy in 1836. Wat je vandaag in het British Museum ziet, is iets anders dan op het Obama-filmpje. Bij Constable zie je scheve en ineengezakte stenen. Vandaag niet meer. Alles is mooi recht. Het was geen vrije interpretatie van de schilder: wat nadien gebeurde, is wat je restauratie kunt noemen. Er zijn stenen verplaatst, betonnen funderingen ter ondersteuning aangebracht, links en rechts een en ander rechtgezet. Halfweg het laatste decennium van de vorige eeuw kwam er nog een gloednieuw bezoekerscentrum. Een volwassene betaalt bijna 14 pond voor een bezoekje. Beelden die elk jaar terugkeren, zijn die van duizenden mensen die op 20 en 21 juni de site inpalmen om de zonnewende te vieren en de eerste zomerzon te zien opkomen. Dat levert bijzondere taferelen op: anno 2014 nemen heksen er selfies met de smartphone en bezoeken ze een dag later het vlakbij gelegen, ronduit prachtige Avebury, een dorp omringd door een cirkel van stenen.

25.000 hectare

De fascinatie blijft voor de plek die als grafheuvel diende, maar net zo goed als een soort bedevaartsoord uit de Oudheid. De oprecht verwonderde blik van Barack Obama zei genoeg. Zijn bezoek overklaste zelfs het 'archeologische nieuws' van die week. Zo bleek immers dat de megalieten van Stonehenge oorspronkelijk 'een volledige cirkel' vormden. Een onderzoek dat werd gepubliceerd in Antiquity, een gespecialiseerd tijdschrift. "Well, blow me down", schreef The Guardian-kunstcriticus Jonathan Jones daarover: "Heeft iemand ooit serieus gedacht dat het geen cirkel was?" Beetje Brits cynisme, een stap verder is de bijwijlen hilarische tekst van de song 'Stonehenge' van het Noorse duo Ylvis. Een man die naar eigen zeggen alles heeft - een eigen talkshow, een mooie vrouw en een Honda Civic - vraagt zich voortdurend af: 'What's the meaning of Stonehenge?' Een versje maar: 'What's the deal with Stonehenge? You should have left a tiny hint when you made this fucking labyrinth of stone! Who the fuck builds a Stonehenge?'

Terug naar professor Marc Van Meirvenne. Zelf dus geen archeoloog, maar door werk en ervaring in de stenen cirkel beland. Wie er komt, durft weleens denken: 'is het dat maar?' "Dat klopt", zegt Van Meirvenne. "Maar als je in het bezoekerscentrum komt, wordt toch duidelijk hoe indrukwekkend het was. Alleen wie niet geïnformeerd is, kan ontgoocheld zijn. We spreken tenslotte over een heel landschap van alles samen ruim 25.000 hectare. Nu zeggen, na onze scans, dat wat bovengronds te zien is maar een topje van de ijsberg is, zou overdreven zijn. Maar dat er in de loop van duizenden jaren meerdere tientallen tempels werden opgericht, daar zijn we nu wel zeker van."

Het onderzoek van de UGent stopt overigens niet met deze bevindingen. Van Meirevenne wil uiteindelijk 2,5 vierkante kilometer scannen. Wat niet betekent dat er voorts geen werk genoeg is. Een volgend onderzoek zal zijn quads en sensoren naar de Westhoek en de frontlinie van de Eerste Wereldoorlog brengen.

BBC 2 zendt vanavond om 21u de eerste aflevering van een tweedelige documentaire over Stonehenge uit: Operation Stonehenge: What Lies Beneath