'Het belangrijkste in het leven is thuis kunnen komen'

Leuk idee. In de voortuin van Jonathan Safran Foers mooie brownstone house in Brooklyn staat naast de gewone brievenbus een boekenkist. Een ruilkast, zullen we later vernemen. Als Safran Foer vindt dat hij een briljant boek heeft gelezen, legt hij er een exemplaar van in de kist. Buurtbewoners en voorbijgangers kunnen het boek meenemen, op voorwaarde dat ze een ander topboek achterlaten. Boeken ruilen met een van Amerika's topauteurs: toch wel een leuk aardigheidje voor Safran Foers buren.

Maar het is 9 uur 's morgens en blijkbaar nog wat te vroeg voor een bookswap. We gaan de trappen op van het herenhuis en worden binnengelaten met de boodschap dat Safran Foer even de deur uit is om zijn twee zoontjes naar een zomeractiviteit te brengen. "U mag alvast in de woonkamer plaatsnemen."

Tijd om even voyeuristisch rond te kijken in de mooie leefruimte. Hoge plafonds. Veel zonlicht. Zwarte blinkende piano met daarop een partituur van Mendelssohn en een leerboek van de Suzuki-methode. Grote boekenkast met prominent Kafka en Nabokov. Naslagwerken over wereldreligies. Veel kunstboeken ook: Cézanne, Rothko, Bauhaus. Maar ook sporen van dagelijks leven en jonge bewoners: familiefoto's, kindertekeningen op de muur, twee rugzakken die rondslingeren. En tegen een deurstijl: de gekleurde groeistreepjes van de twee zoontjes.

Wanneer de heer des huizes een kwartier later binnenkomt, neemt hij de complimenten over zijn huis op een ernstige manier in ontvangst. "Ik heb lang naar een thuis gezocht. Maar dit is de plaats waar ik tot rust ben gekomen. Waar ik kan schrijven en waar ik van mijn kinderen kan genieten. Volgens mij is dat het allerbelangrijkste in het leven. Thuis kunnen komen."

Safran Foer duwt zijn schoenen uit, nestelt zich op de bank en begint te vertellen over de afgelopen tien jaar. Een periode waarin hij geen roman publiceerde en die door veel van zijn lezers als een uit de hand gelopen sabbatical wordt beschouwd.

Begin de jaren 2000 groeide Safran Foer uit tot het wonderkind van de Amerikaanse literatuur. Amper 22 was hij toen hij Everything Is Illuminated schreef, het waargebeurde verhaal van de Oekraïense vrouw die Safran Foers grootvader van de Holocaust redde. De tekst, aanvankelijk niet meer dan een eindwerk voor een cursus creatief schrijven, groeide uit tot een wereldwijde bestseller en werd verfilmd. De tweede roman, Extremely Loud and Incredibly Close, belandde opnieuw in de bestsellerlijsten van 's werelds toonaangevende kranten. De zwerftochten van de 9-jarige Oskar Schell door New York op zoek naar sporen van zijn op 9/11 omgekomen vader, ontroerden honderdduizenden lezers. Er kwam opnieuw een bioscoopfilm van.

Alles ging zo gemakkelijk. Safran Foer danste door het leven, huwde met de eveneens bejubelde schrijfster Nicole Krauss, kreeg twee zonen. Schrijven was een spontaan genot waarover hij eigenlijk niet al te veel hoefde na te denken. Alles wat hij publiceerde, veranderde in een goudklompje.

Op het einde van dat decennium kwam er een kentering. In 2009 bracht Safran Foer nog Eating Animals uit, een spraakmakend non-fictie boek over de uitwassen van de vleesindustrie dat het vegetarisme in het westelijk halfrond een nieuwe boost gaf. Maar vanaf zijn 30ste wordt het levensverhaal en de schrijverscarrière wat grillig en onvoorspelbaar.

"Het eerste boek was een toevallig succes", vertelt de schrijver. "En het tweede boek is er gekomen als een logisch vervolg op het eerste. Voor ik het wist, was ik schrijver en iedereen vond het logisch dat ik ook een derde, een vierde en een vijfde boek zou schrijven. Misschien liep het allemaal wat té vlot."

Tv-project gekelderd

Bijkomend luxeprobleem van de bekendheid was dat er allerlei verlokkelijke aanbiedingen voor interessante zijstappen kwamen: een opera-libretto, een docentschap aan het creative writing program van de New York University en een script voor een prestigieuze HBO-komedie over een Joodse familie in Washington. Een serie die All Talk moest heten en die aangekondigd werd als 'politiek, religieus, cultureel, intellectueel en seksueel shockerend'. Safran Foer schreef twee jaar aan het script dat vrijwel meteen groen licht kreeg. Maar enkele weken voor regisseur en acteurs begonnen te draaien, kelderde hij het project. Een beslissing die in televisieland voor het nodige gedonder zorgde.

"'Dit is niets voor mij', spookte voortdurend door mijn hoofd. Ik wou geen deel uitmaken van de grote tv-wereld die me vooral rusteloos maakte. En dat leidde natuurlijk tot de vraag wat voor leven ik dan wél wilde.

"Gaandeweg kwam ik tot het besef dat ik mij het beste voel wanneer ik boeken schrijf. Ik verkies de kleine boekenwereld boven de glamoureuze tv-wereld. Zet mij maar aan een bureautje en laat me rustig zinnen schrijven. Het was alsof ik na mijn tweede roman altijd 'ja' had gezegd op de vele leuke aanbiedingen die ik kreeg. Dat is allemaal heel tof, maar op het einde van dat pad herken je jezelf niet meer. Op een bepaald moment moet je ook 'neen' kunnen zeggen om jezelf te blijven."

Wat Safran Foer er niet bij vertelt, is dat hij in die periode ook 'neen' zei tegen zijn vrouw Nicole Krauss, waardoor er een einde kwam aan een van de bekendste koppels van de New Yorkse beau monde.

Brokstukken van een vroeger leven

Zo zette hij een punt achter zijn jeugdige onschuld en begon hij aan een nieuw leven. In dat proces is het nieuwe boek Here I Am een hoeksteen. Hoewel Safran Foer tijdens het gesprek zal zeggen dat het geen autobiografisch werk is, zijn de parallellen tussen zijn leven en dat van zijn hoofdpersonage Jacob Bloch opvallend.

Het verhaal overspant vier weken in de levens van Jacob, zijn vrouw Julie en hun drie zonen. De periode waarin het huwelijk uit elkaar spat. Jacob is een succesvolle, maar uitgebluste scriptschrijver van tv-series die als twintiger enkele succesvolle boeken schreef. Zijn relatie met Julia is uitgeleefd tot op het punt dat beide partners enkel nog maar over dagelijkse beslommeringen en de opvoeding van hun zonen kunnen praten. Diepzinnige gesprekken, sensualiteit en de fantastische seks die ze ooit hadden: allemaal voorbij. Het bestaan van deze vrijzinnige Joodse familie in Washington D.C. had nog jaren kunnen aanslepen, ware het niet dat Julia ontdekt dat Jacob een behoorlijk gore sms-relatie met een vrouwelijke collega onderhoudt.

Safran Foer: "Onvermijdelijk zal ik de komende weken moeten herhalen dat Here I Am geen autobiografische roman is. Mijn leven en dat van Jacob zijn totaal anders en eigenlijk heb ik meer affiniteit met de persoonlijkheid van Julia. Maar het is wel zo dat ik me met dit boek nauwer verbonden voel dan met mijn vorige boeken. Je zou kunnen zeggen dat het deels is geschreven met de brokstukken van mijn vroegere leven.

"Ik schreef het bovendien toen ik aan het verhuizen was. In dit huis stond nog niets op zijn plaats. Overal dozen die ik nog moest uitpakken, soms gevuld met dingen waarvan ik nog moest beslissen of ik ze zou bijhouden of weggooien. En ja, voor Here I Am gebruikte ik elementen van mijn gekilde HBO-serie. Verder zijn de gevoelens die gepaard gaan met een scheiding me uiteraard niet vreemd. Toch ben ik een outsider tegenover dit boek. Ik sta dicht bij de personages, voel me heel betrokken, maar ik blijf wel de schrijver. In de echte wereld heb ik mijn eigen positie."

Het valt op dat Safran Foer tijdens het gesprek vaak naar zakelijke, bijna abstracte omschrijvingen zoekt om zich van zijn hoofdpersonage te distantiëren. "Mijn eigen scheiding had geen invloed op de vertelling. Maar ik ben zeker dat die ervaring bepaalde gevoelens opriep die in het boek tot uitdrukking komen."

Aardbeving

Maar interessanter dan de speculaties over de parallellen met het leven van de auteur is dat Safran Foer halfweg het boek een tweede verhaallijn aanvat. Hij laat een zware aardbeving in Israël plaatsvinden die een oorlog in het Midden-Oosten ontketent en de Joodse staat aan het wankelen brengt. Een spectaculaire en controversiële plotwending waarover nog veel gedebatteerd zal worden.

Voor Jacob Bloch heeft de ramp tot gevolg dat hij als Amerikaanse Jood moet nadenken over zijn verhouding tot de staat Israël. Zeker als de Israëlische premier enkele dagen na de ramp alle Joden ter wereld oproept om onmiddellijk naar Israël te komen om al vechtend de ondergang van het thuisland te vermijden.

Aan de ene kant kan Jacob niet anders dan toegeven dat hij zich amper verwant voelt met Israëliërs en het judaïsme. Het begrip 'sjabbat' bijvoorbeeld roept bij hem vooral nostalgische herinneringen op aan rustige vrijdagavonden waarbij hij een liefdesbrief voorlas aan Julia, en Julia een gedicht aan hem voordroeg. Waarna ze de liefde bedreven in een warm, overlopend bad.

Tegelijk zijn er de banden met familieleden in Israël en natuurlijk ook de Holocaust waaruit een appel voortvloeit dat Joden zich nooit meer door andere volkeren mogen laten onderdrukken en elkaar tot in de eeuwigheid moeten bijstaan en beschermen.

De onwennigheid met Israël wordt nog versterkt door de aanwezigheid van Jacobs Israëlische neef Tamir, die toevallig in Washington op bezoek is als in Israël de hel losbreekt. Tamir is voor Jacob een soort Israëlische avatar: de gelijkenissen zijn groot, maar de verschillen nog groter. Jacob groeide op in vrede en intellectuele overvloed, Tamir vocht tijdens zijn dienstplicht in Libanon en zoekt zijn kicks vooral in vrouwen, geld en luxe-appartementen. Citaat uit het boek: 'Toen Tamir een M16 in zijn handen kreeg, kreeg Jacob een Eurail-pas. (...) Tamir probeerde niet gedood te worden, Jacob probeerde zich niet dood te vervelen.' Geconfronteerd met het overvolle leven van Tamir, voelt Jacob zich nietig. 'Mijn problemen zijn zo klein en huiselijk. Mijn kinderen staren de hele dag naar schermen. Mijn hond is incontinent. Ik heb een onstilbare appetijt voor porno, maar kan niet op een erectie rekenen als ik geconfronteerd word met een analoog kutje. (...) Eigenlijk leef ik in een grootse platheid.'

Safran Foer: "Het idee van de aardbeving deed ik op tijdens een verblijf in Tel Aviv. Ik bracht een bezoek aan het instituut voor geologie en leerde dat de kans op een aardbeving in de regio reëel is. Dat zette mijn verbeelding in werking. Want mocht Israël ooit een ramp van dat kaliber meemaken, dan zullen Joden over heel de wereld hun positie ten aanzien van Israël heel concreet moeten definiëren. Je wordt dan voor de keuze gesteld: hoe dicht wil je Israël laten komen? En tegelijk rijst een andere grote vraag: waar ligt precies mijn Joodse identiteit?"

Klaar voor de debatten

De vraag stellen, is ze beantwoorden. Die Joodse identiteit, waar ligt die voor Safran Foer? "Ik ben hier opgegroeid", antwoordt hij heel snel. "Hier in de VS, in Washington D.C. en in New York. Hier leef ik, hier is mijn cultuur. Het gebeurt wel eens dat sommigen een bepaalde Joodse identiteit aan mij willen opdringen; ik duw dat van me af. Veel mensen willen van het Joods-zijn een bepaalde categorie maken. Er zijn er die je pas als een echte Jood beschouwen als je naar Israël verhuist en andere Joden probeert te overtuigen om hetzelfde te doen. Ik voel me daardoor niet aangesproken. Dat raakt me niet. Ik heb het recht om mijn Joods-zijn te kunnen beleven zoals ik dat wil."

Maar hoe raakt Israël Safran Foer dan wel? Wat vindt hij van het feit dat de Arabische buren Israël zo intens haten dat ze de Joodse staat het liefst zouden vernietigen? "Israël lijkt inderdaad het meest gehate land ter wereld. Vroeger zat de haat vooral in de Arabische buurlanden, maar de woede verspreidde zich als concentrische cirkels over de rest van de wereld. Ook veel Europese landen en zelfs de VS staan erg kritisch ten aanzien van het huidige Israël.

"Mijn positie is dubbel. Ik kan best begrijpen dat veel mensen boos zijn over de Israëlische bezettingspolitiek in Palestijnse gebieden. Meer nog: ik zou zelfs kunnen meestappen in een betoging tegen de illegale bezettingen. Maar tegelijk vind ik de weerstand die Israël oproept ook wel buiten elke proportie. Zo heb ik de indruk dat Israël binnen de Verenigde Naties voortdurend geviseerd wordt. Alsof het een dictatuur is. Dat vind ik dan ook weer overdreven. Echt onaanvaardbaar is dat bepaalde Israël-haters tijdens betogingen foto's van Hitler en swastika's dragen. Zo pijnlijk, zo fout!"

Safran Foer beseft dat hij de komende weken en maanden, tijdens debatten over Here I Am, nog veel over zijn verhouding met Israël zal moeten praten. "Als je een boek schrijft over de mogelijke vernietiging van Israël, is dat uiteraard onvermijdelijk. Ik hoop dat het boek ook in het Arabisch vertaald wordt, al heb ik geen idee hoe mensen van Arabische origine op het boek zullen reageren. Evenmin kan ik inschatten hoe Israëliërs het boek zullen lezen.

"Maar ik ben klaar voor die debatten. Ik denk dat het in de VS nog wel zal meevallen. Mensen van Arabische origine voelen zich hier thuis en hebben veel zelfvertrouwen. Dat maakt dat ze zonder minderwaardigheidscomplex aan debatten deelnemen en net dat zorgt ervoor dat die discussies goed verlopen en vaak ook erg interessant zijn. Dat is het mooie aan Amerika: wij zijn hier allemaal vreemden, we komen van overal en hebben geen koloniaal verleden."

Of de discussies in Europa ook zo probleemloos zullen verlopen, durft Safran Foer niet te voorspellen. "De polarisering is momenteel veel groter in Europa. Dat komt omdat mensen van Arabische origine daar echt als vuil worden behandeld en helemaal naar de onderkant van de samenleving worden geduwd. Dat creëert frustraties die zich op heel verschillende manieren vertalen.

"Wat me vooral opvalt, is dat die problemen bijna exclusief op de rug van migranten worden geschoven. Zelden worden de spanningen gezien als een collectieve verantwoordelijkheid van iedereen in de samenleving, en dat maakt dat Europeanen momenteel in rondjes draaien. Dat ook de spanningen tussen Joodse en Arabische Europeanen groot zijn, merkte ik in Tel Aviv waar je leegstaande woonblokken hebt met appartementen die allemaal eigendom zijn van Franse Joden. Ze kochten die woning als een soort schuilkelder: als het in Europa te gevaarlijk wordt, kunnen ze nog altijd naar Israël vluchten."

Onvermijdelijke zoektocht

En dan vindt Safran Foer dat we genoeg over Israël hebben gepraat. Alsof hij aan een soort noodrem trekt, zegt hij dat Here I Am niet in de eerste plaats over Israël gaat. "Het is een boek over mensen die op zoek zijn naar hun thuis. Israël en de zoektocht naar de Joodse identiteit is hiervan slechts een symbolisch voorbeeld. Zijn we niet allemaal op zoek naar een thuis? Niet enkel naar het land en het huis waar we het gelukkigst zijn, maar ook naar een relatie en een persoonlijkheid waarin we ons goed voelen? In mijn boek is het niet enkel Jacob die naarstig naar zichzelf zoekt, maar ook zijn oudste zoon Sam die in zijn computerspel een parallelle persoonlijkheid heeft gecreëerd waarmee hij zonder regels en taboes zichzelf kan zijn."

"Ik denk dat die zoektocht op sommige momenten onvermijdelijk is. Vaak denken we dat alles oké is met ons leven, maar eigenlijk loopt alles fout. Wij hebben de neiging om ons leventje te leiden: we laten de dagelijkse dingen over ons heen komen, spelen tegelijk geliefde, vader, collega, buur en maken ons niet druk dat die rollen soms conflicterend zijn. Tot er zich een crisismoment voordoet dat ons tot keuzes dwingt. Je vrouw die de sms van een minnares ontdekt waardoor je je plotseling moet afvragen of je nog wel voor je huwelijk wilt vechten. Een aardbeving in Israël die je dwingt om al dan niet voor een land te gaan vechten. Sommige mensen hebben voortdurend van die crisismomenten, de meesten van ons worden er een paar keer in het leven mee geconfronteerd.

"Ikzelf heb de jongste jaren op dat vlak mijn deel gehad. Maar de rusteloosheid lijkt nu bedwongen. Ik denk dat ik ben thuisgekomen. In dit huis waar ik met mijn twee zonen leef. In de Joodse cultuur luidt het in een gezegde dat je zo'n moment als een feest moet vieren. Dat ben ik nu aan het doen en dat voelt wel prettig."

Op donderdag 13 oktober komt Jonathan Safran Foer zijn boek voorstellen in de Vooruit in Gent. VRT-journaliste Annelies Beck gaat met hem in gesprek. Entree vanaf 5 euro. vooruit.be

Jonathan Safran Foer,Hier ben ik, Ambo Anthos, 576 p., 24,99 euro. Vertaald door Gerda Baardman

en Tjadine Stheeman.