Direct naar artikelinhoud

Na duizend jaar stilte praten paus en patriarch weer

Paus Franciscus, de voorman van de rooms-katholieke kerk, en patriarch Kirill, de primaat van de Russisch-orthodoxe kerk, ontmoeten elkaar vandaag in Cuba. Het treffen is historisch, want nooit eerder sinds het schisma van 1054 sprak een paus in levenden lijve met een patriarch.

Franciscus, een Zuid-Amerikaan, heeft mee het pad geëffend voor de toenadering tussen de VS en Cuba, en koestert een warme band met Raúl Castro. Kirill, de leider van de Russisch-Orthodoxe kerk, kent Cuba als een communistische staat die al sinds de revolutie van 1959 maatjes is met Moskou. Nu Franciscus en Kirill simultaan elk een rondreis aanvatten door Latijns-Amerika, kon het historische gesprek tussen paus en patriarch nergens anders plaatsvinden dan op het eiland van de Castro's.

Nochtans, over Cuba zal het niet gaan, vandaag op de internationale luchthaven in Havana. Rome en Moskou hebben veel oudere katten te geselen. Sinds het schisma van 1054, en grosso modo sinds de kruistochten, behoren rooms-katholieken en orthodoxen finaal tot verschillende werelden.

Ofschoon de verdeeldheid uiteraard ook over theologische kwesties gaat, en de orthodoxe kerk als conservatiever geldt dan de katholieke, is vooral de organisatie van het wereldwijde christendom een twistappel. Een strakke hiërarchie met een puissante paus aan rooms-katholieke zijde, geringe institutionele macht bij de metropoliet van Constantinopel aan orthodoxe kant. Daar hebben de nationale kerken meer autoriteit, de grootste daaronder is de Russisch-orthodoxe kerk, met haar naar schatting 100 miljoen gelovigen.

Oorlog Oekraïne

Terwijl de betrekkingen tussen het Vaticaan en Bartholomeus I in Istanbul al bij al hartelijk heten, is dat vooralsnog niet het geval tussen Franciscus en Kirill. Alle ingewortelde controverse ten spijt is het vooral het huidige tijdsgewricht dat verwikkelingen meebrengt, meer bepaald de situatie in Oekraïne.

"De dialoog was in de jaren 80 opgezet, onder Johannes Paulus II, maar dat was een Pool en dat lag moeilijk in Moskou", zegt Peter De Mey, theoloog aan de KU Leuven en voorzitter van het Centrum voor Oecumenisch Onderzoek. "Vooral sinds de val van de muur ging de toenadering sputteren, toen de Russisch-orthodoxe kerk begreep hoe sterk de Grieks-katholieken in Oekraïne nog wel stonden. Dat leidde zelfs tot juridisch getouwtrek over het eigenaarschap van kerken."

"Doordat Kiev de bakermat is van het Russische christendom, hebben Russisch-orthodoxen grote problemen met de onafhankelijkheid van Oekraïne en de invloed van het katholicisme. Dat wordt, anders dan bijvoorbeeld de islam, als een vreemde godsdienst gezien", zegt De Mey.

Het neemt niet weg: in de rangorde van wereldproblemen moet het conflict in Oekraïne, waar een relatief lonend staakt-het-vuren van kracht is, misschien tijdelijk onder de mat. Hoewel niets van hun gemeenschappelijke verklaring is uitgelekt, is de verwachting groot dat Franciscus en Kirill het vandaag primordiaal over de christenen in Syrië en Irak zullen hebben.

Hilarion van Volokolamsk, metropoliet en chef Buitenlandse Zaken van de Russisch-orthodoxe kerk, zei vorige week dat "de toestand in het Midden-Oosten, Noord- en Centraal-Afrika tot een echte genocide van de christenen leidt. Dit vereist dringende samenwerking tussen de kerken."

Franciscus is low profile

Toch, meent De Mey, spelen nog andere elementen mee in de ontmoeting, straks. "Dat die nu plaatsvindt, heeft ook te maken met Franciscus' visie op de kerk. Door zich zo low profile op te stellen en een bredere rol toe te bedelen aan de lokale en landelijke kerken, maakt hij het de Russisch-orthodoxe kerk, die ook zo functioneert, in zekere zin makkelijker om over de brug te komen."

Kirill, die in 2012 de kandidatuur van Vladimir Poetin steunde voor het presidentschap, en door Pussy Riot werd bedacht op een sensationele protestactie in de Salvatorkathedraal van Moskou, reist straks door naar Brazilië en Paraguay. Franciscus maakt zich op voor een vijfdaags bezoek aan Mexico.