Brazilië bindt de strijd aan met de muggen

Germana Soares zit met haar baby op schoot te wachten in een ziekenhuis in de Braziliaanse stad Recife. Het hoofdje van de twee maanden oude Guilherme is klein. Te klein, zo bleek al tijdens de zwangerschap. "Hij is mijn eerste kind, ik heb zo naar hem verlangd", zegt de 24-jarige vrouw. Ze legt het jongetje aan de borst. "De kans is groot dat hij achterlijk blijkt. Of dat hij nooit zal lopen of praten. Ik ben zo bang dat mijn familie hem niet accepteert", zegt ze met een snik. "Misschien zal hij nooit vrienden hebben."

Guilherme is een van de bijna 4.000 Braziliaanse baby's die sinds eind oktober vorig jaar met een schedelomvang van minder dan 33 centimeter zijn geboren. Deelstaat Pernambuco, waarvan Recife de hoofdstad is, vormt met 1.306 meldingen het epicentrum van het probleem. Onderzoek moet uitsluitsel geven, maar waarschijnlijk hebben de meesten microcefalie, een aandoening van het centrale zenuwstelsel waarbij de hersenen zich niet goed ontwikkelen ten gevolge van een te kleine schedel. Normaal zijn er jaarlijks slechts 150 gevallen van microcefalie in Brazilië.

De Braziliaanse autoriteiten denken dat de uitbraak is veroorzaakt door het zikavirus, een ziekte die wordt verspreid door muggen en inmiddels al in 21 deelstaten is opgedoken. Ook Germana had zika toen ze zwanger was. "Ik zat onder de rode vlekken", vertelt ze. "Het jeukte zo erg dat ik me met een mes moest krabben." Ze dacht dat ze dengue had, een veelvoorkomende ziekte in Brazilië, verspreid door dezelfde mug die zika verspreidt.

Kinderneuroloog Vanessa van der Linden, werkzaam in het Barão da Lucena-ziekenhuis in Recife, was de eerste die doorhad dat er iets niet klopte. "Normaal gesproken had ik eens in de drie maanden een geval van microcefalie", vertelt ze. "In september had ik er plotseling vijf in een week." De hersenfoto's zagen er bovendien anders uit dan gebruikelijk. "De baby's hebben verkalkingen in de hersenen, dat is zeer zeldzaam bij de genetische variant van microcefalie."

Al haar patiënten bleken tijdens hun zwangerschap rode vlekken en koorts te hebben gehad, kenmerken van zowel dengue als zika. "Ik vermoedde dat er een link was tussen zika en microcefalie en schakelde het ministerie van Gezondheidszorg in."

Immuniteit

De patiëntjes worden sindsdien doorgestuurd naar een infectioloog. "Het is pionierswerk", zegt Angela Rocha, kinderinfectioloog in het Universitair Ziekenhuis Oswaldo Cruz in Recife. "Er zijn nooit statistieken bijgehouden van zikagevallen. Iedereen dacht dat het een onschuldig virus was. De band tussen het virus en microcefalie is nog niet onomstotelijk bewezen, maar al ons onderzoek wijst in die richting."

Rocha buigt zich daarom ook over de vraag waarom zika in Afrika en Azië, waar het virus al langer rondwaart, niet tot uitbraken van microcefalie heeft geleid. "Aangezien zika al lang bestaat in bepaalde gebieden, hebben veel vrouwen de ziekte al eens gehad voor ze zwanger worden", legt ze uit. "Dat maakt hen immuun."

Bovendien blijken de cijfers niet altijd betrouwbaar. "Frans-Polynesië kende een uitbraak van zika en er leek eerst geen toename van microcefalie", aldus de kinderarts. "Nu de problemen in Brazilië spelen, zijn ze weer gaan kijken en blijken er zeker zeventien abortussen te zijn gepleegd wegens microcefalie." In Brazilië is het plegen van abortus wegens microcefalie verboden.

Veel ouders worstelen met de situatie. "Alice was niet gepland", bekent João Batista (54), die met zijn dochter Alice op de arm heen en weer loopt voor de deur van het ziekenhuis. "Ze is een nakomertje; we hebben al een dochter van dertien." Het lijfje van het meisje is verkrampt, het veel te kleine hoofdje ligt strak achterover in haar nek. "We zijn gestraft", zegt hij verbitterd.

Ondanks zijn boosheid strijkt hij zijn baby liefdevol over haar hoofdje. "Stil maar, kleintje", zegt hij als ze huilt, en kust haar zacht in haar hals. "Kijk dan, ze heeft zo veel pijn", zegt hij met een wanhopige blik op het gespannen lichaampje. "Ik weet niet wat we moeten beginnen. De verzorging gaat veel tijd en geld kosten. Het komt nooit meer goed met haar."

Water

Ook Luciana Albuquerque, binnen het ministerie van Volksgezondheid van Pernambuco verantwoordelijk voor de huidige crisis, beseft dat deze uitbraak grote consequenties zal hebben. "We kunnen ons niet eens voorstellen hoeveel nieuwe kosten dit met zich gaat meebrengen", zegt ze. "Veel van die kinderen zullen een leven lang begeleiding nodig hebben."

Maar dat is van later zorg. Nu focust de regering op het controleren van de muggenpopulatie. Sinds een paar jaar zijn er experimenten in Brazilië om met andere, genetisch gemodificeerde muggen de muggen die zika verspreiden te lijf te gaan. Maar de techniek wordt nog niet op grote schaal toegepast en Albuquerque is daar ook geen voorstander van. "Al die nieuwe technieken zijn mooi, maar we moeten eerst de basismaatregelen fatsoenlijk toepassen."

Want het onderliggende probleem is de gebrekkige waterinfrastructuur in Brazilië, met name in de arme noordoostelijke deelstaten als Pernambuco. Veel huizen hebben geen stromend water, mensen zijn aangewezen op watertonnen en emmers. "De infrastructuur moet verbeterd", geeft Albuquerque toe. "Maar de bevolking moet ook zorgen dat ze het water goed afdekken."

De federale regering heeft militairen naar de risicogebieden gestuurd, die moeten medewerkers van de gemeenten helpen bij het uitroeien van muggenlarven. Slechts gewapend met het larvendodend poeder pyriproxyfen gaan de piepjonge soldaten de wijken in. Erica Silmara (28), supervisor van de antimuggencampagne in Olinda, een kleine stad naast Recife, legt de militairen uit hoe ze te werk moeten gaan. Ze loopt vastberaden voorop en bonst op de deuren.

Vooral in de sloppenwijken valt nog veel te verbeteren. Overal liggen bergen afval. "Een laagje regenwater in een lege flessendop is al genoeg voor een mug om zich te vermenigvuldigen", zegt de muggenbestrijdster tegen een groepje jongeren. Ze kijken haar schaapachtig aan.

Pas de laatste maanden ziet ze een kentering. "De paniek rondom microcefalie heeft een positief effect", zegt ze. "Maar het is triest dat daar een ramp als deze voor nodig was."