VRT

Moeten we stoppen met ons overal schuldig over te voelen? Moraalfilosofen: "Wees realistisch", maar "doe wel je best"

"We moeten stoppen met ons schuldig te voelen, over zaken zoals vliegen, vlees eten en drinken." Dat was de centrale stelling vanavond in het Canvas-programma "Nachtwacht". Een stelling waar moraalfilosoof Patrick Loobuyck het volledig mee eens is. Zijn collega Wouter Peeters vindt net dat individuen wel degelijk het verschil kunnen maken. "We moeten mensen ervan overtuigen dat aan bepaalde beslissingen ook secundaire voordelen voor onszelf zitten", zegt hij. 

Voor Patrick Loobuyck, hoogleraar en moraalfilosoof aan de Universiteit Antwerpen, is het al langer duidelijk: mensen hoeven zich niet te schamen als ze het vliegtuig nemen om te reizen, want als individu hebben ze weinig invloed op het klimaat. 

"Wereldproblemen zijn sowieso veel te groot om daar als individu een relevante verantwoordelijkheid voor op te nemen", zegt Loobuyck in "Nachtwacht". "Bovendien denk ik dat een rechtvaardige samenleving een samenleving is die goed gestructureerd is, waar de regels goed in elkaar zitten. Mensen kunnen vrije keuzes maken, maar elk individu moet niet persoonlijk, continu verantwoorde keuzes maken. Het zou tot een onwenselijke situatie leiden als je voortdurend ethische keuzes moet maken. Onze ecologische voetafdruk zit sowieso al vele malen boven het gemiddelde op wereldvlak." 

Volgens Loobuyck ligt de verantwoordelijkheid om bijvoorbeeld het probleem van de klimaatverandering aan te pakken bij een hoger niveau. "Als je vindt dat er te veel gevlogen wordt, moet je de mensen die vliegen geen schuldgevoel aanpraten.  Dan moet je naar een systeem gaan waarbij vliegen duurder wordt zodat het gedrag van mensen op die manier gestuurd wordt. De hoeveelheid gedragsverandering die er nodig is om klimaatverandering tegen te gaan, gaat niet individueel."

Want mensen een schuldgevoel aanpraten, zou bij de komende verkiezingen op 26 mei wel eens contraproductief kunnen werken, stelt Loobuyck. "Kijk naar de recente verkiezingen in Nederland. Daar is een politieke partij die zich sceptisch opstelt in het klimaatdebat (Forum voor Democratie van Thierry Baudet, nvdr) met de stemmen gaan lopen." Hij verwacht dat dat risico ook bij ons bestaat. "Ik denk dat Groen wel zal vooruitgaan, maar ik denk dat dat bescheiden zal zijn en misschien zelfs bescheidener dan ze zelf hopen." 

(lees verder onder de video) 

Videospeler inladen...

"Zeggen dat minder vliegen niet helpt, is bagatelliseren van individuele acties"

Wouter Peeters, die als moraalfilosoof verbonden is aan de University of Birmingham, is het niet eens met zijn collega Loobuyck. "We weten dat positieve emoties wel bijdragen tot gedragsveranderingen. Een heel belangrijke factor is de eigen doeltreffendheid die mensen van zichzelf ervaren, dat ze kunnen zeggen dat ze wel een heel klein steentje kunnen bijdragen tot de oplossing van het klimaatprobleem door individueel gedrag. Zeggen dat minder vliegen toch niet helpt, is een bagatellisering van individuele acties. En dat gaat mensen zeker niet motiveren natuurlijk." 

Je engageren in de maatschappij, draagt veel meer bij aan individueel welzijn.

Wouter Peeters

Volgens Peeters is deze discussie niet enkel een verhaal van inspanningen en opofferingen. Het is volgens hem ook belangrijk om mensen te wijzen op de secundaire voordelen die hun acties kunnen hebben voor henzelf. "We weten dat minder verwerkt vlees eten bijdraagt tot een betere gezondheid. Uit onderzoek blijkt ook dat materialistische waarden negatief zijn voor ons eigen welzijn. Het is veel beter om je sociaal te engageren in de maatschappij, dat draagt veel meer bij aan individueel welzijn." 

(lees verder onder de video)

Videospeler inladen...

Wie is verantwoordelijk: maatschappij of individu?

Loobuyck vindt dat er om tot oplossingen te komen vooral ingezet moet worden op politieke structuren die rechtvaardig in elkaar zitten, veel meer dan op individueel gedrag. "Als je je echt verantwoordelijk gaat voelen voor het leed van de wereld, heb je geen leven meer", zegt hij. "Je moet realistisch zijn in wat je wel en niet kunt doen. De samenleving moet rechtvaardig in elkaar zitten. Als je nu in je bed ligt, kan je niet slapen, want je hebt ontzettend veel dingen niet gedaan die je wel had kunnen doen. Als je dit doordenkt, kom je op zo'n zware ethische druk op het individu, dat is niet wenselijk. Dan krijg je een morele burn-out en daar moet je jezelf tegen beschermen." 

Je moet jezelf beschermen tegen een morele burn-out

Patrick Loobuyck

Volgens Peeters is het toch belangrijk om mensen ervan te overtuigen dat hun gedragsveranderingen effectief een resultaat zullen hebben en dat die ook beter kunnen zijn voor hun eigen welzijn

"Het beste wat we kunnen doen, is aan mensen vragen om hun best te doen", vult Peeters aan. "Als je gewoon tegen die mensen zegt: u hoeft niets te doen, dan ga je het probleem ook niet oplossen. Wetten moeten ook van onderuit gedragen worden of mensen gaan belastingen ontduiken. Ik vertrouw ook de politiek niet om een rechtvaardige basisstructuur op te richten. In het Verenigd Koninkrijk, waar ik werk, zijn al tien jaar de Conservatieven aan de macht. Zij hanteren een wilde besparingspolitiek. En nu zien we dat het gezondheidszorgsysteem compleet uitgehold is." 

Is duwtje in de juiste richting mogelijke oplossing?

In "nudging" zien beide moraalfilosofen een mogelijke stap in de juiste richting.  Nudging betekent dat je iemand een subtiele duw in de juiste richting geeft, zonder vrijheden in te perken of verplichtingen op te leggen. In winkels wordt het idee al vaak toegepast. 

"Als je er bijvoorbeeld voor wil zorgen dat mensen minder rood vlees eten, dan kan je door de manier waarop je de winkelrekken vult het koopgedrag beïnvloeden", zegt Loobuyck. "Je maakt de klant niet moreel verantwoordelijk voor wat hij kiest, maar het resultaat is wel dat er minder rood vlees gegeten wordt. Voor dergelijke maatregelen ben ik absoluut gewonnen." 

Ook Peeters ziet heil in nudging. "Maar er moet wel een draagvlak voor zijn, want nudging kan ook heel paternalistisch gebruikt worden. Maar het kan zeker effectief zijn." 

De volledige aflevering van "Nachtwacht" kunt u herbekijken op VRT NU  of morgenavond om 18.45 uur op Canvas. 

Meest gelezen