Backstage bij Toetanchamon

Hoogleraar egyptologie Olaf Kaper kan er nog altijd niet over uit. Het is toch onvoorstelbaar, zegt hij op zijn werkkamer in Leiden, verstopt in een labyrint van boekenkasten en gangen in het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten. Dat je dit nog meemaakt. In deze tijd. "Het graf van Toetanchamon was al een van de grootste archeologische vondsten ooit. En dan het idee dat die vondst nóg groter is. En dat niemand daaraan heeft gedacht. Dat we er gewoon al die tijd overheen hebben gekeken. Ik vind het absoluut sensationeel."

Want het is toch echt waar, maakten Egyptische autoriteiten anderhalve week geleden bekend, nog wat officiëler dan men in november al deed: achter twee muren van de beroemde grafkamer van Toetanchamon zitten holtes. Met iets erin, blijkt uit scans. En ja, dat is zeer opmerkelijk, beamen zelfs de nuchterste wetenschappers. "De ontdekking van de eeuw", zeggen ze in Egypte zelf, iets minder nuchter.

Dan te bedenken dat het afgelopen zomer begon als zomaar het zoveelste 'ze-hebben-iets-geheimzinnigs-ontdekt'-nieuwtje uit Egypte. Ieder jaar duiken er daarvan wel een paar op, als fata morgana's in de woestijn. Wilde kreten van een of andere avonturier op zoek naar media-aandacht, doorgaans. In de regel blijft het daarbij.

Maar met de goed onderbouwde paper die de Brits-Amerikaanse egyptoloog Nicholas Reeves in juli postte op zijn website, loopt het anders.

Reeves, een freelance-onderzoeker aan de Universiteit van Arizona, poneert daarin een ongelooflijke theorie. Toetanchamon zou niet in zomaar een graf liggen, maar bij zijn stiefmoeder Nefertiti in de gang. Nefertiti, de legendarische koningin uit de 14de eeuw voor Christus, van wie het graf en lichaam nog altijd zoek zijn. Verstopt achter de muren van de beroemde 'gouden kamer' die Howard Carter in 1922 blootlegde, zouden zich nog twee geheime ruimtes bevinden - en zou de tombe van Nefertiti zich uitstrekken. "Carter had niet de technologie om achter de beschilderde muren te kijken", schrijft Reeves. "Hij was zich er niet van bewust dat een nog belangrijkere ontdekking centimeters van hem af lag."

Een serieus te nemen wetenschapper, die Nick Reeves, zeggen egyptologen die hem kennen. "Hij is een goede vriend van me. Ik weet hoe hij denkt", zegt de Groningse egyptoloog Jaap van Dijk. "Nick is heel enthousiast, en minder voorzichtig dan ik zelf zou zijn. Maar hij kent de materie goed, heeft een belangrijk boek geschreven over de Vallei der Koningen en is kunsthistorisch uitstekend onderlegd." Janko Duinker van egyptologiestichting Huis van Horus sprak Reeves op een bijeenkomst in Rome: "Hij zei eens: als ik het mis heb, heb ik het mis. Maar als het klopt, is het sensationeel."

Ontbrekende spullen

Voor Reeves begon het allemaal toen hij de gedetailleerde computerscans bekeek die een stichting genaamd Factum Arte eerder van de tombe van Toet maakte. Het graf is na een eeuw toerisme zodanig aangetast door vocht, dat men een exacte replica wil bouwen. En de scans vormen het vertrekpunt.

Maar wat is dat nu? Op de westelijke muur - zeg maar: aan Toetanchamons hoofdeinde - zijn vage lijnen zichtbaar. Een deurpost, lijkt het wel. Ook op de achterwand zitten rechte strepen en beschadigingen. Minder duidelijk, maar toch. Alsof ook daar een oude doorgang zit.

Twee verborgen kamers met nog meer grafgiften misschien? Daarvoor is iets te zeggen, vindt Kaper: op de inboedellijst van Toetanchamons graf ontbreken spullen. "Zoals de koningskronen, die zijn nooit teruggevonden. En de beeldjes van de onderwerelddemonen, nodig om toegang te verkrijgen tot de onderwereld. In andere, geplunderde graven vind je daarvan op z'n minst restjes terug."

Maar Duinker heeft zo zijn twijfels. "Wat zouden ze daar in godsnaam nog achter de muur hebben willen verstoppen, als je de sarcofaag al hebt?"

Bovendien is het niet gebruikelijk dat men voorraadkamers verstopte, legt Van Dijk uit. Verhulde deuropeningen komen in Egyptische graven wel voor, maar in de regel in combinatie met een diepe put er vlak voor, bedoeld om grafrovers te weren.

Het is ook altijd weer wat, met graf KV-62, zoals de tombe van Toet officieel heet. Een raar graf, dat vonden egyptologen altijd al. Krap, voor een farao. Met minder kamers voor grafgiften dan je zou verwachten. En dan ook nog eens zo volgestouwd met spullen, dat je er je kont niet kunt keren. "Alleen al om die reden is het bij niemand opgekomen dat er weleens meer kamers zouden kunnen zijn", zegt Kaper.

Geïmproviseerd

Ze zullen hem wel gewoon in een te krap graf hebben gestopt, dacht men altijd. De kindfarao Toetanchamon stierf in het jaar 1323 voor Chris-tus immers jong en onverwacht, op z'n 19de, vermoedelijk aan de gevolgen van malaria of een wondinfectie. Een graf was nog niet klaar. Uit alles spreekt dat de begrafenis geïmproviseerd was. Zo'n 80 procent van de grafgiften bestaat uit tweedehandsspullen uit andere graven, en kennelijk had men een privégraf van iemand anders opgeëist: even wat extra kamers uithakken, klaar.

En daar neemt de theorie van Reeves zijn controversiële wending. Volgens hem is men uitgeweken naar een ander bestaand graf - dat van Nefertiti. Ze zouden het graf van Toetanchamon letterlijk hebben uitgehakt bij zijn stiefmoeder in de gang. "Typisch Reeves", vindt Van Dijk. "Om er zo'n hele theorie omheen te hangen."

De aanwijzingen die Reeves aanvoert, zijn op het eerste gezicht intrigerend. Zo heeft het graf na binnenkomst een bocht naar rechts, kenmerkend voor een damesgraf, meent hij. En dan zijn er de muurschilderingen. De achterwand is met andere methodes beschilderd dan de rest, bleek al uit eerder onderzoek. Kennelijk zat de schildering er al vóór Toetanchamon, aldus Reeves. De overledene die er wordt afgebeeld, zou in werkelijkheid Nefertiti zijn.

Maar dat gaat andere egyptologen te ver. Misschien zijn de muren gewoon door twee verschillende ploegen werklui beschilderd. En de Egyptenaren tekenden nu niet direct fotorealistisch: dat zo'n gezicht op Nefertiti lijkt, het zal wel. "Echt jammer dat hij Nefertiti erbij haalt", vindt Kaper zelfs. "Het nieuws is dat er twee extra kamers van Toetanchamon liggen. Een tombe van Nefertiti is daar echt zó onwaarschijnlijk."

Koningin zonder inboedel

Want neem Toetanchamons grafgiften. Veel daarvan komen uit het graf van Nefertiti, weten experts inmiddels. "Zou Nefertiti dus achter die muur liggen zonder inboedel? Dat lijkt me straf", zegt Van Dijk. Een denkfout van Reeves, vindt ook Kaper: hoe kan Nefertiti achter een al eerder beschilderde muur liggen, en haar spullen ervóór? Waarschijnlijker lijkt het hem dat de inboedel ergens anders vandaan kwam en via omwegen in Toets tombe belandde.

Bovendien: Nefertiti hád al een tombe, zegt Van Dijk. Hoewel niemand weet waar ze uiteindelijk is begraven, stond haar graf naar men aanneemt klaar in Amarna, de nieuwe hoofdstad die haar man Achnaton ruim 200 km noordelijker stichtte. Zelf denkt Van Dijk dat het graf waarin Toetanchamon ligt, iets heel anders is: de tombe van Toets opvolger Eje die in aanbouw was. "Dat er achter die muren gewoon een paar onvoltooide ruimtes zitten, lijkt me het meest logisch." Eje zelf werd later elders begraven.

Intussen zwelt de belangstelling aan, zeker nadat de Japanse onderzoeker Hirokatsu Watanabe met een grondradar had vastgesteld dat er achter de muren inderdaad holtes zitten. Opnieuw lijkt dat écht waar, zo bleek anderhalve week geleden bij de officiële presentatie. Sterker nog, de radar heeft niet alleen holtes gezien, maar ook - de Egyptische minister van Antiquiteiten zei het omzichtig - "metallische en organische substanties".

Van Dijk schiet in de lach: "Dat vond ik fraai uitgedrukt. Je denkt meteen aan gouden maskers en mummies. Terwijl het ook om een dode vleermuis en een verloren beitel kan gaan." Ach, het hoort er een beetje bij, weet Van Dijk, die zelf veel veldwerk deed in de Vallei der Koningen. Het toerisme, hè. En het geld: "Nick is zelfstandig egyptoloog. Als je onderzoek wilt doen, heb je geld nodig, en dus moet je aandacht genereren. Dat is hem zeker duidelijk gemaakt."

Goudkoorts

Minder geheimzinnig zijn de verborgen ruimtes er niet om. Kaper hoopt stiekem op een verborgen bibliotheek. "In de tombe van Toetanchamon ontbreekt een dodenboek. En er staan sowieso weinig inscripties op de muren, dus waarom zouden er achter die muur geen papyrussen liggen?"

En hoewel Duinker niet zo gelooft dat het graf van Nefertiti is ontdekt, hoopt hij er stiekem wel op. "Het zou de ontdekking van de eeuw zijn, ook als het ontmanteld is."

Je zou zeggen: pak een boor en maak een gaatje. En dat zal uiteindelijk ook gebeuren, verwacht Kaper. "Maar ze lijken hun tijd te nemen. Gelukkig maar. Je moet zo goed mogelijk weten waaraan je begint, en een gedegen onderzoeksteam van archeologen en conservatoren samenstellen. Carter deed er destijds tien jaar over om de tombe van Toetanchamon te ontruimen. En tegenwoordig zou je er langer over doen."

Wat er op het spel staat, is immers niet alleen het toerisme, maar vooral ook historische kennis, vindt Kaper. "De manier waarop voorwerpen zijn neergelegd, of er bepaalde oliën zijn geplengd of rituelen zijn uitgevoerd, wat voor voedsel men destijds heeft achtergelaten; met moderne moleculaire technieken kun je dat allemaal achterhalen."

Egypte heeft nieuwe radarspecialisten opgetrommeld om de metingen deze week met meer precisie te herhalen. Ook de dikte van de wanden moet dan blijken. Reeves wil niet op vragen ingaan: de egyptoloog blijkt ingemetseld achter een muur van woordvoerders. De nieuwe data zijn in elk geval "veelbelovend en in overeenstemming met zijn theorieën", laat een van hen weten. De volgende persconferentie staat gepland voor vrijdag - in Egypte is het fenomeen 1 aprilgrap kennelijk minder bekend.

Of het nu de tombe van Nefertiti is, extra grafkamers of iets heel anders - de Egyptische goudkoorts is in jaren niet zo hoog opgelopen. Nu maar hopen dat de verzamelde wereldpers straks niet oog in oog staat met een verbaasde vleermuis in een lege ruimte.