'In West-Europa hebben ze geen idee van ons bestaan'

Bialowieza

Van onze correspondent

Tijn Sadée

Een paar jochies balanceren op een hek langs de weg. Niet veel te beleven vanavond. "Dat komt door de volle maan. Niemand gaat in dit felle licht zijn ding doen." Sukkelend achter een paard en wagen aan komt het uiteinde van Europa in zicht: de grensovergang bij Bialowieza in de oerbossen langs de oostgrens van Polen. In de omgeving graast de zubr, het grootste zoogdier op het Europese continent. Een variant op de Amerikaanse bizon en naamgever van de Poolse wodka zubrowka.

Het nieuwe Europa loopt dood in een natuurreservaat op de grens met Wit-Rusland, waar wolven, lynxen en zwarte ooievaars leven. Aan het eind van het landweggetje ligt een verroeste spoorlijn, overwoekerd door gras, en daarachter is de onbewaakte grensovergang. "De Russen gooien zélf die grenspaal wel omhoog," zegt de oudste van de jongens. "Ga morgenochtend maar bij de dorpwinkels kijken. Dan staan ze er met hun jassen volgeladen met alcohol en sigaretten."

Vijftig kilometer noordwaarts staan honderden auto's in de rij voor de grensovergang bij Bobrowniki. Tergend langzaam schuift de file op. Vrouwen zitten achter in de bestelwagen op zakken aardappelen. Op de voorbank, waar nog amper ruimte is, heeft de bestuurder pakken zonnebloemolie in groothandelformaat opgetast. Een Wit-Russische ophanger vervoert een Duitse BMW die onlangs flink is gecrasht.

"Polen is nog het enige land waarnaar we vrij kunnen reizen," zegt Jahor, een informaticus uit de Wit-Russische hoofdstad Minsk. Hij staat met zijn vrienden aan de andere kant van de grens - het wordt hun laatste vakantie in Polen zónder visum. "Volgend jaar is het voorbij. Dan moeten we geld neertellen en ons door allerlei procedures heen worstelen."

Polen vecht tegen de deadline: de bouw van nog eens twaalf moderne grensposten moet in 2006 gereed zijn. De kosten zijn geraamd op ruim 50 miljoen euro, en bij de uitrusting van de grensposten rekent Polen op steun van de EU, die middels de Phare-programma's voor miljoenen meebetaalt aan opleiding van grenswachten en investeringen in helikopters en infrarode bewakingsapparatuur. Om Fort Europa af te grendelen moet Polen per 2006, zoals overeengekomen met de EU, de huidige 5.300 grenswachten uitbreiden tot achttienduizend.

De nieuwe oostgrens van de EU, met ruim duizend kilometer de langste, trekt een lijn dwars door Europa's multi-etnische geschiedenis. Orthodoxe en katholieke kerken, houten moskeeën en joodse synagoges herinneren aan de periode waarin iedere Europeaan zich hier thuis voelde. Na de Tweede Wereldoorlog werden de meeste sporen uitgewist en de etnische kaalslag onder het communisme deed de rest. En zo verwerd het handelscentrum van het oude Europa tot een anoniem achterland. "In West-Europa heeft men geen idee van ons bestaan", zegt Tomasz Wisniewski uit Bialystok, de laatste grote stad voor de grens.

Wisniewski is auteur van boeken over de joodse cultuur in Polen en maakte een studie over de in Bialystok geboren dokter Zamenhof, uitvinder van de internationale taal Esperanto. Eind negentiende eeuw was het de droom van de joodse oogarts Zamenhof om Bialystok te verlossen van de etnische conflicten, die volgens hem het gevolg waren van miscommunicatie. Hoewel Esperanto wereldwijd volgelingen kreeg, werd Bialystok er niet beter van. De joden uit Bialystok, volgens schrijver Wisniewski "in die dagen het hart van de Europese joodse cultuur", werden naar Treblinka afgevoerd.

Van de moslimcultuur - in stand gehouden door nazaten van Tataren die de Poolse koningen hadden bijgestaan in talloze oorlogen - rest vrijwel niets. In Kruszyniany, een dorp vlak aan de grens, opent een bejaarde vrouw de deur van een in de bossen verborgen houten moskee. In 1679 geschonken door de Poolse koning Jan Sobieski, als eerbetoon aan zijn Tataarse bondgenoten.

"Schoenen uit!", commandeert de moslima streng. Op de vloer is een bonte lappendeken van oosterse tapijten gedrapeerd en in het midden van de gebedsruimte ligt op een Pools houtgesneden statief de koran opengeslagen. "Er leven hier nog maar drie moslimfamilies. Eén vrijdag per maand komt de imam uit Bialystok naar ons dorp. Hij is 92 jaar en hij heeft geen vervanger." Op de Cmentarz Muzulmanski achter de moskee liggen de graven van Mustafa Bogdanowicz en Ismail Aleksandrowicz. Ismails begrafenis was op 15 november 2000. Kinderen die het onkruid rond zijn grafzerk weghalen zijn er kennelijk niet.

Door de bossen, tussen Tarnopol en Juskowy Gród, vliegt een roofvogel een stuk mee, tot aan de rivier de Narew die door het grensgebied stroomt. De bestuurder van een auto met Nederlands kenteken bekent beschaamd dat hij geen woord Nederlands spreekt. Waar zijn auto vandaan komt is geen onderwerp van gesprek. De Wit-Russische Pool weet wél de weg. "Bij de orthodoxe kerk in Juskowy naar rechts. Daar wonen ook Wit-Russen, maar ik kan je verder niet helpen, want die gasten spreken daar nog een oud-Russisch dialect."

De Wit-Russen in de omliggende dorpen hebben de ingang van hun orthodoxe kerkjes afgegrendeld. Uivormige koepels staan al jaren in de steigers - een budget voor de renovatie is er niet. De begrafenisondernemer van Grodek heeft zijn oldtimer Mercedes half afgezaagd en op de achteras een zwarte, rijk gedecoreerde stalen kooi gebouwd. Plechtig schuift hij de doodskist van de wagen en de familie van de overledene draagt de kist naar de orthodoxe begraafplaats.

In dorpjes als Grodek en Kruszyniany zijn de makers van de Poolse docudramaserie Granica (Grens) nog niet geweest. De televisieserie, over de lotgevallen aan de Poolse grens, is zo populair dat deze zomer alle afleveringen werden herhaald. Een miljoenenpubliek geniet van de onhandige manoeuvres van kleine smokkelaars die door de grenswachten worden opgepakt. "Het is een grote groep mensen voor wie de smokkeleconomie een volstrekt normale manier van leven is geworden", zegt Krzysztof Bobinski van het pro Europa-magazine Unia & Polska. "Als zij volgend jaar in het referendum over EU-toetreding massaal nee stemmen, hebben we een probleem. Dan blijven Polen en Wit-Rusland achter, als de ziekelijke broertjes in Europa's niemandsland."