'Wij zijn de beste oermens'

iet eerder werd er zoveel gesleuteld aan de stamboom van de mens. Een jaar of tien geleden leek het er nog op dat we uit Afrika kwamen, de neanderthaler verdrongen en de wereld veroverden, punt uit. De Britse antropoloog Chris Stringer, bekend door zijn out of Africa-these, schetst nu een ander beeld. Zo werd de aarde, toen de mens ontstond, niet alleen door neanderthalers bewoond, maar door een hele schare oerfiguren, van de Denisovamens in Azië tot de dwergachtige, één meter hoge hobbit op het eiland Flores. Allemaal mensen. En toch was er amper honderdduizend jaar later nog maar één over: de pratende aap Homo sapiens.

Blijft Afrika de wieg van de mens?

Stringer: "Ik denk dat Afrika belangrijk was als onze wieg, simpelweg omdat dat het grootste bewoonde gebied ter wereld was. In Europa hadden de neanderthalers steeds ijstijden waardoor hun bevolking instortte, maar in Afrika was altijd wel een plek waar mensen in aanzienlijke aantallen konden overleven. Dat is belangrijk, want als je ideeën wilt ontwikkelen en behouden, heb je groepen en netwerken nodig om die ideeën door te geven.

"Neem het vuur. Vuur maken is echt zo'n ontdekking waarbij je voldoende mensen moet hebben om de kennis door te geven. In het verleden is het meerdere keren gebeurd dat groepen mensen zulke ideeën kwijtraakten, als ze slonken in aantal.

"Een andere factor is, denk ik, dat we ouder werden. Zelfs neanderthalers werden nauwelijks ouder dan 40, Homo sapiens werd veel ouder. Ook dat is belangrijk om informatie op te slaan en door te geven. Als er een droogte uitbreekt en de laatste keer was veertig of vijftig jaar geleden, is het gunstig als iemand zich nog herinnert wat je de vorige keer deed. En het is goed voor de groepsvorming. Het helpt als er mensen zijn die oud genoeg zijn om nog te weten wie veertig jaar geleden met wie trouwde. Zulke mensen dragen in hun hoofd een netwerk van verwantschappen mee, zodat je kunt uitvogelen of andere groepen vrienden zijn, omdat ze bijvoorbeeld een overgrootvader gemeen hebben."

Maar er moet toch meer zijn geweest? Onze voorouders zaten in Afrika miljoenen jaren lang telkens dezelfde vuistbijlen uit te hakken, alsof het iets instinctiefs was; zoals een vogel die een nest bouwt. En toen, opeens, kwamen er allemaal vernieuwingen.

"Er zullen genen zijn geweest die hebben bijgedragen aan ons succes. Er zijn genen bekend die verschillend zijn bij moderne mensen, neanderthalers en chimpansees, en sommige daarvan hebben te maken met neurotransmitters. Dat doet vermoeden dat er iets aan de hand is met ons brein dat ons apart zet. Maar we weten het nog niet. Dus steun ik liever op archeologisch bewijs om mijn argument naar voren te brengen dat Afrika in staat was om grote populaties te onderhouden die over langere afstanden met elkaar handelden en samenwerkten. Je netwerk is een soort verzekering voor zware tijden."

Zo'n zestigduizend jaar geleden verliet de moderne mens Afrika. En kwam hij in het Midden-Oosten de neanderthaler tegen.

"Ja, als een soort love-in, met allemaal lieve mensen die elkaar in de armen vielen... Nou, ik ben bang dat het anders ging. Deze neanderthalers waren waarschijnlijk heel anders dan wij. Ze waren twee-, driehonderdduizend jaar onafhankelijk van ons geëvolueerd. Dus de verschillen in lichaam, mentale ontwikkeling en taal zullen radicaal zijn geweest."

Toch was er seks. Moderne mensen dragen immers 1 tot 4 procent neanderthaler-DNA in onze genen.

"Naar mijn gevoel was het geen veel voorkomende gebeurtenis, anders zouden we meer neanderthaler-DNA moeten hebben. En je hoeft niet meteen te denken aan romances. Kijk naar traditionele groepen vandaag: als er een tekort aan vrouwen is, gaan ze er soms op uit om vrouwen te vangen bij een andere groep. We moeten er rekening mee houden dat het zo is gegaan."

In de dertigduizend jaar die volgden, hadden we in elk geval geen seksueel contact meer. Integendeel, de moderne mens verdrong toen de neanderthaler. Wat gaf ons het cruciale voordeel?

"Dat is een goede vraag. Je moet bedenken: toen de moderne mens aankwam in Europa, waren de neanderthalers al op hun retour. De achtereenvolgende klimaatveranderingen waren al bezig ze uit te roeien. Er was minder voedsel, hun aantallen daalden. En toen kwam er ook nog eens een nieuwe mensensoort - wij - die met ze ging concurreren om de toch al beperkte bronnen. Als zo'n nieuwe soort dan ook maar een klein beetje beter is in jagen, vallen maken, of zichzelf en zijn baby's warm houden, kan dat het verschil hebben gemaakt."

In Azië stuitte Homo sapiens intussen op de Homo denisova. Ook daarmee moeten we hebben gepaard. En ook daar verdwenen de denisovamensen.

"Ik heb een verrassing: je kunt niet uitsluiten dat er nog meer van dat soort ontdekkingen komen. Dit is maar van één vindplaats, moet je bedenken. En Azië is zo uitgestrekt!"

Wat zal er zijn gebeurd?

"Om eerlijk te zijn: we weten het niet. Concurreerden ze, ontmoetten ze elkaar? We hebben geen flauw idee. Toch valt wel op dat het patroon steeds hetzelfde is: de moderne mens komt ergens aan, en even later zijn de oorspronkelijke bewoners uitgestorven.

"Mijn gok is dat moderne mensen zich in iedere omgeving razendsnel kunnen aanpassen. En als dat gebeurt... Kijk, zo'n soort als de denisovamens zat er al tienduizenden jaren. Ze kenden de dieren, de omgeving."

"Maar moderne mensen zijn zeer snelle, goede leerlingen. Ik denk dat dat ons een streepje voor gaf. Ze zullen zich zeer snel hebben aangepast aan de situatie ter plaatse."

Of misschien waren we wel gewoonweg slimmer.

"Dat is een mogelijkheid. Er zijn aanwijzingen dat ons brein iets anders werkt dan dat van de neanderthaler. Het bewijs daarvoor moet van het DNA komen."

Intussen hielden we aan de ontmoetingen ook DNA over. Wat maakt ons dat eigenlijk: de Afrikaanse aap die de wereld veroverde, of een samenraapsel van soorten?

"Ons genetisch materiaal is nog steeds voor meer dan 90 procent van Afrikaanse oorsprong, dus ik denk dat de overheersende afkomst nog steeds Afrikaans is. Maar we zijn ook, in zekere zin, een hybride soort. Sommigen van ons hebben een beetje neanderthaler-DNA, anderen wat denisova-DNA. En het is best mogelijk dat we genen hebben opgedaan van archaïsche menssoorten waarvan we het nog niet eens weten.

"Maar als je vraagt: waar komen de trekken vandaan die we allemaal delen, zoals een hoge, ronde schedel, complexe werktuigen, symbolen en pigmenten, dan denk ik dat wat we delen uit Afrika komt."

Wat hebben we eigenlijk geërfd van de neanderthaler en de denisovamens?

"Dat is nu een van de grote vragen. Het rare is dat de neanderthalers eigenschappen hadden waarvan wij hadden kunnen profiteren. Bijvoorbeeld een lichte huid en rood haar.

"Een lichtere huidskleur geeft je een voordeel bij het lage noordelijke zonlicht, omdat je lichaam dan meer vitamine D kan aanmaken. Een rechtstreeks voordeel dus, maar toch hebben we die genen niet van de neanderthalers opgepikt.

"De evolutie heeft ons veel later onze eigen versie van lichte huidskleur, rood haar en blauwe ogen gegeven. Dat is erg vreemd. En wat we wél hebben geërfd? Daar hopen we de komende jaren meer over te leren. Er zijn tot dusver alleen maar geruchten, speculaties."

Zoals?

"Er wordt wel geopperd dat we bepaalde genen hebben geërfd die resistent maken tegen ziekte. Dat vind ik een interessante suggestie. Als je als denisovamens honderdduizenden jaren lang in de bossen van Zuidoost-Azië leeft, zul je weerstand hebben gekregen tegen sommige ziekten en parasieten daar. Zo zijn er ook vermoedens dat we genen hebben opgepikt voor de werking van ons brein of de spijsvertering. Maar: het is speculatie, we weten het gewoon nog niet."

Is dat wat u verwacht voor de komende jaren, meer kennis over onze innerlijke neanderthaler?

"Ja. En ik hoop dat we een beter beeld krijgen van de denisovamensen. En van de hobbit op Flores.

"Er gebeurt momenteel ontzettend veel, er zijn voortdurend nieuwe vondsten en ideeën. De waarheid over onze geschiedenis blijkt veel ingewikkelder in elkaar te zitten dan wie dan ook had durven denken."

Reconstructie van neanderthaler Ötzi.