De vijf boeken die het leven van Kristen Roupenian (schrijfster van "Cat person") hebben veranderd

Maar eerst nog even terug naar "Cat person" (kattenmens). Dat kortverhaal van Roupenian paste eind 2017 (hoewel het al in april van dat jaar was geschreven) perfect in de #metoo-tijdsgeest (waarin vrouwen na het schandaal rond Hollywoodproducer Harvey Weinstein online hun ervaringen met seksueel grensoverschrijdend gedrag deelden met de hashtag "me too"). 

In het verhaal hebben Margot (20) en Robert (34) slechte seks na een eerste date. Dat gebeurt met wederzijdse toestemming, maar Margot houdt er toch een wrang gevoel aan over. 

Voor veel vrouwen was het een enorm herkenbaar verhaal.  Maar ook mannen hadden er uitgesproken meningen over. Het leidde tot verhitte discussies op social media, zowel over de inhoud als over de kwaliteit van het verhaal. Roupenian mengde zich niet in het debat en ging meteen onder de radar.  Ze gaf slechts één enkel interview, via e-mail. 

"Ik ben heel blij dat ik het zo heb aangepakt", zegt Roupenian nu, meer dan een jaar later. "Lezers moeten je verhalen interpreteren, dat is mijn werk niet als schrijver. Bij “Cat person” probeerde ik niet te zeggen: deze interpratie is juist, deze is fout. Ik kan veel ideeën over het verhaal begrijpen, sommige dan weer helemaal niet, maar dan nog is het niet aan mij om te zeggen: “This is bananas”  (dit is knettergek)."

"Cat person" werd het meest gelezen fictieve verhaal van The New Yorker in 2017. Begin dit jaar schreef Roupenian voor The New Yorker een stuk over hoe ze de hele heisa beleefd heeft. Een sluitende verklaring voor wat er precies met haar verhaal gebeurd is, heeft ze nog altijd niet.  "Ik heb er een theorie over, maar niemand kan echt weten hoe zoiets gaat. Viraal gaan op het internet, is iets heel complex. Achteraf bekeken had het veel te maken met de timing van de publicatie van het verhaal, mensen wilden heel erg graag een discussie hebben over dat onderwerp. Het verhaal leent zich daar ook toe, want er zit ambiguïteit in. Er kwamen heel intelligente conversaties uit."

De hype rond het verhaal leverde haar een miljoenencontract op bij een uitgever. Er zijn plannen om "Cat person" te verfilmen, en de rechten op haar bundel met kortverhalen ("You know you want this") zijn intussen ook al gekocht door producent HBO om er een serie van te maken. Wat Roupenian zich na de hetze dus vooral kocht, was tijd. "Cat person" staat ook in haar bundel, die eerder ingebed zit in de horrortraditie. Hoe dat komt, is grotendeels te verklaren door de werken die Roupenian hier citeert als  de boeken die haar leven veranderd hebben. Zo werden horrorverhalen haar door haar moeder bijvoorbeeld met de paplepel meegegeven. 

Voor haar eerste keuze grijpt Roupenian terug naar boeken die ze las in haar kindertijd. "Ik gok dat veel Amerikaanse schrijfsters van mijn leeftijd “The sea trilogy” ook gelezen hebben. Die boeken hebben iets dat mensen echt aanspreekt." Ursula K. Le Guin is een Amerikaanse science-fictionschrijfster, die vorig jaar overleden is. "Ze is echt briljant, in de jaren 60 en 70 schreef ze boeken voor volwassenen, die boordevol politieke en filosofische ideeën zaten. Momenteel ben ik van haar "The dispossessed" aan het lezen, een heel intelligente analyse van het communisme en het kapitalisme."

Maar hier kiest Roupenian specifiek voor "Earth sea trilogy", een reeks kinderboeken.  "Die verhalen zijn voor kinderen erg rechttoe rechtaan. Het gaat over tovenaars en mensen die ontdekken dat ze uitverkoren  zijn. Maar als je ze als volwassene leest, ontdek je dat ze even verfijnd zijn als haar boeken voor volwassenen. Dan gaat het bijvoorbeeld over nadenken over de ideale samenleving. En ze schrijft ook vaak over gender."

Het tweede boek in de trilogie: “The tombs of Atuan” is geïnspireerd door Tibet, de zoektocht naar de Dalai Lama, een kind dat voorbestemd is. "Een meisje wordt meegenomen en in een religieuze commune gedropt. Als kind identificeerde ik me erg met haar gevoelens van eenzaamheid en “speciaal zijn”. Het gevoel dat iets je anders maakt dan alle anderen, dat je misschien niet echt het kind van je ouders bent. Alle kinderen voelen dat wel eens. Het boek vat dat echt, maar maakt ook duidelijk wat daar zo pijnlijk en eenzaam aan is. Er is een handvol boeken waarvan ik nog weet dat ik ze las als kind, en dit is er een van." 

Volgens Roupenian is ze gevormd door deze boeken: "Voor mij waren het toen gewoon verhalen, maar ik ben nu als volwassene zo dankbaar, omdat ze deel uitmaken van een geheel van ideeën. Als ik nu terugkijk en nadenk over wat mijn waarden zijn, dan komen er zoveel uit die boeken. Zij hebben me “opgevoed”. Ik heb ze als volwassene ook nog opnieuw gelezen."

"Nu mijn verhalenbundel uit is, vragen veel mensen me waarom ik zo bezeten ben door “macht”. Ik weet dat niet eens. Maar dan denk ik na over de boeken die ik gelezen heb. En dit is er dan zo eentje waarin het gaat over macht, de gevaren ervan, gender en wat dat betekent. Leven in een gemeenschap, dat zit allemaal in die boeken." 

"The stand" van de Amerikaanse schrijver Stephen King mocht zeker ook niet ontbreken in het lijstje. "Ik ben een grote fan van hem, net zoals mijn moeder. Mensen die als kind al van lezen hielden, houden allemaal van Stephen King. En dat is wat echte invloed is. Al probeer je soms achteraf die geschiedenis te verdoezelen, door te zeggen dat je als kind al Griekse klassiekers als de "Ilias" en de "Odyssee" las (lacht)." 

"Mijn moeder las me “Pet sematary” (vertaald als "Dodenwake") voor toen ik waarschijnlijk nog maar 3 of 4 jaar oud was. Dat boek had een gigantische kat op de cover, die me doodsbang maakte. Ik kreeg er nachtmerries van. Ze moest de coverflap  verstoppen. Maar toen ik 11 was, heb ik het van haar gestolen en opnieuw gelezen, en kreeg ik weer nachtmerries. Toen zei ze: wanneer zal je het leren, je weet dat je van dit boek nachtmerries krijgt."

“The stand” associeert Roupenian met haar vroege tienertijd. Het horrorverhaal begint met het uitbreken van een zeer dodelijk virus. ""The stand" is mijn meest diepgewortelde leeservaring uit mijn leven. Ik las het tijdens een zomer, je verdwijnt weken in dat boek. Ik herinner me een moment waarop ik de straat opliep en daar alleen stond in het midden van de weg. En ik dacht: wat als iedereen op de wereld dood zou zijn? En daarna dacht ik: ik wou dat iedereen dood was. (lacht) Als je een tiener bent, zijn je gevoelens zo groot. Je hebt gewoon niet genoeg aan boeken over andere tieners en hun kleine problemen.  Je hebt boeken nodig waar letterlijk iedereen sterft. Daar houd ik zo van bij dit boek."

King is als schrijver een van de grote voorbeelden van Roupenian. Stiekem droomt ze er zelfs van om ooit ook een boek te schrijven met de "grootsheid" van "The stand". "Hij heeft een onbeschaamde bereidheid om je de meest extreme versie van een verhaal te geven. Hij kan dat: een wereld creëren."

Roupenian heeft dan ook veel geleerd van King. "Ik geef het bijna mee ter verdediging van mijn eigen boek. Hij schreef een boek over horror, “Danse macabre”. En hij heeft het daarin over de drie lagen van horror. Je staat aan de rand van de afgrond, je wordt geconfronteerd met existentiële angst (terror). Dan is er horror waarbij je een soort van sprong maakt van angst (horror). En dan is er the gross out, dat waarvan je afkeer/weerzin voelt . King zegt: "Ik mik altijd op terror, soms kom ik uit bij horror, maar ik ga ook voor het weerzinwekkende, daar ben ik niet trots op." Daar hield ik wel van, je hebt altijd al die tools. Ik herken die lagen wel."

Roupenian is al sinds haar tienertijd aangetrokken tot horrorverhalen. "Die boeken laten je de donkere kanten van de wereld (en van jezelf) ervaren. Dat is wat lezen voor mij zo bevrijdend maakt. Als ik terugdenk aan de 14-jarige ik die “The stand” las: ik was boos, voelde me gekwetst, een buitenbeentje, … Het was een plezier om een ruimte te hebben waar ik die dingen van mezelf in kon stoppen. Het kan helpen om je wat afstand te doen nemen van wie je bent. En jezelf misschien een beetje anders te zien. En iets te (h)erkennen dat je daarvoor niet (h)erkende. En idealiter is er genoeg ruimte om het achter je te laten. Er zijn verschillende manieren waarop literatuur dat kan doen. Ik denk dat dat niet alleen in het horrorgenre is.  Maar in mijn leven heeft het wel gewerkt."

De Amerikaanse horrorschrijfster Shirley Jackson (1916-1965) is voor Roupenian "de allergrootste". "The haunting of Hill House" is een horrorklassieker. Het centrale personage is het huis zelf, Hill House, waar vreemde, onverklaarbare gebeurtenissen plaatsvinden. Het boek werd al twee keer verfilmd en recent vormde het ook nog de inspiratie voor een Netflix-reeks. "Shirley Jackson is een horrorschrijfster, maar ze is ook erg grappig. Schrijven zoals zij is het hoogste doel, maar je weet dat je het nooit gaat bereiken. Ze bleef altijd trouw aan haar rare, donkere zelf op een manier die ik enorm bewonder. Wanneer ik me soms overdonderd voel door alles wat er met mij gebeurt, dan denk ik aan haar."

Het effect dat “Cat person” op het brede publiek had, wordt wel eens vergeleken met het effect dat “The lottery”, een bizar en donker kortverhaal van Jackson uit 1948, ook had. "Mensen reageerden er erg heftig op, sommigen ook vijandig. Wat is het doel van dit verhaal? Wat moet ik leren? Zij zag haar carrière hierdoor gedefinieerd." 

Roupenian beseft dat ook zij altijd zal geassocieerd worden met haar debuutverhaal. Toch ziet ze wat haar is overkomen als een zegen, niet als een vloek. "Het is geweldig om genoeg geld te hebben en een contract met een uitgever, om zo een lezerspubliek te bereiken. Dat uit het oog verliezen, zou betekenen dat ik zou vergeten hoe mijn leven eruitzag vóór ik dit punt bereikte. Op mijn 35e moest ik me afvragen of ik nog genoeg geld had om nog een maand langer te schrijven, of dat ik het maar beter kon opgeven. En beter een echte job kon zoeken om geld mee te verdienen." 

"Maar ik kijk graag naar de lange carrière van Shirley Jackson, bijvoorbeeld. Zoiets speelt zich over decennia af. Als Shirley Jackson nog 12 keer een “The lottery” had moeten schrijven, was ze ook niet beland op de interessante plekken waar ze uiteindelijk is uitgekomen. Het is dus een zege, maar je moet het wel in het juiste perspectief zien, er de juiste relatie mee hebben." 

Kristen Roupenian is nu 38. Ze is al een hele tijd aan het schrijven, maar haar doorbraak heeft dus lang op zich laten wachten. "Ik ben altijd al een lezer geweest, en als je dat bent, moet je blijkbaar ook schrijver willen worden. Maar heel lang voelde dat voor mij niet zo aan. Als ik las, dan ging ik helemaal op in het verhaal. Als je voor het eerst wil proberen te schrijven, word je plots zo zelfbewust. Dan begin je je af te vragen: wat zegt dit over mij? Dit is zo moeilijk." 

Roupenian ondernam wel enkele schrijfpogingen, in verschillende fases in haar leven. "Toen ik de 30 al voorbij was, had ik al zo lang niets meer geschreven. Het kon niemand nog iets schelen. Niemand zat te wachten op "The great Kristen Roupenian short story" (lacht). Toen besefte ik: ofwel doe ik dit omdat ik dit wil. Of niet, en dan gebeurt er niets, als ik het niet probeer. Dus schreef ik een thriller. Dat schrijven voelde als lezen. Toen zat ik in een verhaal, toen voelde ik: dit is wat ik wil doen. Toen ben ik er voor het eerst op een ernstige manier voor gegaan, voor het schrijverschap.  Dat is nog altijd 6 à7 jaar geleden en het gebeurde niet van de ene dag op de andere. Maar toen is er iets in mij veranderd." 

Voor het antwoord op de vraag waar ze als schrijver haar inspiratie haalt, verwijst Roupenian graag naar haar vierde keuze: "The weird", de collectie verhalen van Jeff & Ann VanderMeer.

"Nadat ik die thriller geschreven had, vond ik dat ik een schrijver was omdat ik een boek geschreven had. Maar zo werkt het niet. Ik had wel een agent, maar het boek raakte toch niet verkocht. Toen heb ik me ingeschreven voor een workshop die Jeff & Ann VanderMeer gaven." 

Hun collectie "The weird" is een bundeling van 110 verhalen van verschillende auteurs zoals Stephen King, maar ook Franz Kafka en Haruki Murakami. "Het is een briljant boek, ook al een fantastisch voorwerp op zich. Het is heel dik en heeft een mooie cover. Allerlei verhalen van verschillende tradities komen erin samen. En dan wordt de theorie ontwikkeld dat ze allemaal samenvallen onder 1 genre “The weird”, maar ik zou het ook wel de horrortraditie willen noemen. Als ik als auteur het gevoel heb om bij een traditie te horen, dan is het deze wel." 

De workshop duurde zes weken en Roupenian moest elke week een verhaal schrijven. "Ik moest wel ideeën hebben. Ik las die verhalen en dan ging het ongeveer als volgt. Dit verhaal gaat over een schreeuwende schedel, zou ik een verhaal kunnen schrijven over een schreeuwende schedel? (lacht). Dat probeerde ik dan, soms kwam er iets van, soms niet. En dan komen je eigen gevoelens, ideeën erbij. Dat was een periode in mijn schrijversbestaan. Nu werkt het anders, maar toen voelde ik me zo wel verbonden met andere schrijvers, ingebed in een bredere traditie." 

Tot slot kiest Roupenian voor werk van een leeftijdsgenoot, "Her body and other parties", van Carmen Maria Machado. "Ik heb het boek recent gelezen.  Ze gebruikt voor haar verhaal "The husband stitch" elementen uit de verhalen die we als kind lazen: "Scary stories to tell in the dark", urban legends uit de jaren 80 voor kinderen. Zij maakt daar fantastische verhalen van. Zij is, net als ik, ook erg geïnteresseerd in horror en fantasy."

Ook Machado zette "The haunting of Hill House" eerder al in een lijstje met boeken die haar schrijven beïnvloed hebben. "Er wordt ons vaak gezegd wat de canon (lijst met boeken die als klassiekers beschouwd worden en die je moet gelezen hebben, red.) is, maar als lezer maak je ook zelf je eigen canon. En dan is het ook geen toeval dat mensen toch bij dezelfde boeken en auteurs uitkomen, zoals Stephen King en Ursula K. Le Guin." 

Roupenian vond het dan ook niet al te moeilijk om vijf boeken te selecteren. "Over boeken praat ik het makkelijkst, ook met mijn vrienden, daar voel ik me het meest confortabel bij. Meer dan wanneer ik over mijn leven moet praten. Maar op dit moment heb ik deze boeken wel geselecteerd in functie van mijn verhalenbundel. Ik ben me er ook van bewust dat ik een heel andere lijst had kunnen maken.  En dan heb je ook een heel ander idee van wie ik ben, maar het zou even waarachtig zijn."

En hoewel Roupenian er niet van houdt haar werk al te veel uit te leggen, valt het haar zelf op dat ze het blijkbaar wel belangrijk vindt toch een leidraad mee te geven. "Mocht ik Philip Roth of zo zijn, dan zou ik niet over mijn boeken praten. Niet omdat ik het haat, maar ik geloof dat het mijn taak niet is. Je geeft je boek aan de lezers en zij moeten het interpreteren, niet ik. Ik zie mijn stem als een afleiding, maar je hebt als schrijver ook een verantwoordelijkheid.

"Een tijd was ik gefrustreerd dat mensen zich een beeld van me vormden op basis van "Cat person". Ik ben geen 20-jarige studente zoals Margot, maar nu besef ik dat mensen dat altijd doen. En als je ze niets geeft over jezelf, gaan ze zelf toch de gaten invullen. Ik wil nu de zaak bepleiten voor mijn boek: het is beïnvloed door horror, dat is belangrijk voor mij. Toen het boek net uitkwam, had ik niet het gevoel dat mensen dat zagen. Het zou interessant geweest zijn om een experiment uit te voeren. Wat zou er gebeurd zijn als ik geen toelichting had gegeven? Het is een mysterieus proces, mensen die je boek lezen en daar voor zichzelf dan een verhaal van maken, een uitleg aan geven." 

Haar schrijverscarrière mag dan ook nog lang duren. "Iedereen die het kan weten, zei me altijd: "Aandacht kan omgezet worden in geld. En met geld koop je tijd. Ik heb nu tijd om te schrijven. Ik heb op zijn minst nog veel jaren waarin dat het enige is wat ik moet doen: schrijven. Zal ik dat voor de rest van mijn leven elke dag doen? Ik denk dat ik dat wel wil, maar daarom ben ik er nog niet zeker van dat het zo zal zijn. Maar die vrijheid heb ik nu wel." 

En dus is het na de verhalenbundel "You know you want this" nu wachten op de eerste roman van Roupenian. "Ik heb een contract voor een verhalenbundel en een boek. Alles ligt open. Ik heb al een kladversie van een roman, maar ik heb sindsdien ook aan andere dingen gewerkt. Ik heb nog tijd nodig om dit allemaal te verwerken en uit te zoeken wat belangrijk is voor mij en hoe ik verder wil gaan. Het is goed verwachtingen niet enkel proberen in te vullen, maar ze misschien af en toe ook te negeren. In functie van mijn volgende boek moet ik dat voor mezelf nog uitzoeken."