Militaire oproerpolitie veegt vloer aan met democratisch imago groeilanden

Brazilië, afgelopen week. Protesten tegen de stijging van de levensduurte worden door de federale oproerpolitie de kop ingedrukt met traan- en pepergas.

Istanboel, vorig weekend. De Turkse oproerpolitie bestormt duizenden vreedzame betogers in het Gezipark. Ze vuren traangasgranaten af, ook op een verpleegpost binnen in een naburig hotel. "We waren met honderden: vrouwen, kinderen, bejaarden... Traangas over je heen krijgen in een afgesloten ruimte zonder verluchting is een wanhopige ervaring", zei de aanwezige Turkse journalist İsmail Saymaz. "Niemand kan je helpen en jij kunt niemand helpen. Het voelt aan alsof je verdrinkt en rondom je vallen mensen bewusteloos, braken ze of kronkelen van de pijn."

Wat is er aan de hand in de landen die we de afgelopen jaren leerden kennen als economische succesverhalen en gedemocratiseerde groeipolen?

Politiek probleem

In de voorbije maand vielen in Turkije vijf doden en 7.800 gewonden bij demonstraties. "Het probleem van een politiemacht die telkens hard ingrijpt tegen be- togers speelt in Turkije al langer", zegt Emma Sinclair-Webb, hoofdonderzoekster Turkije van de mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch (HRW). "Ik herinner me betogingen in Diyarbakir in 2006 die eindigden met een tiental do- den. Sindsdien is er al vooruitgang geboekt. Dankzij Europese en Ameri-

kaanse druk wordt er minder gefolterd in gevangenissen. Maar de actiestegen betogers op straat blijven een probleem."

De politie die in Istanboel ingreep is de Çevik Kuvvet ('Vliegende Brigade'), die wordt ingezet voor het bewaken van de 'publieke orde' bij voetbalwedstrijden, demonstraties, enzovoort. Net als alle Turkse agenten maken ze deel uit van de Nationale Politie, die strak militair is ge- organiseerd onder bevel van het minis- terie van Binnenlandse zaken en de gouverneurs. Het is een erfenis van drie militaire dictaturen in de jaren 60, 70 en 80.

Sinclair-Webb: "Het recente geweld is meer dan een politieprobleem. Het is een politiek probleem. Het zijn de bevelen van Binnenlandse Zaken aan de politie die een fiasco waren. We vragen een on- derzoek naar de hele bevelsstructuur, want telkens werd dezelfde fout ge- maakt: vreedzaam protest werd met disproportioneel geweld de kop ingedrukt."

Sinclair-Webb wijst met name op het afvuren van traan- en pepergas in gesloten ruimtes, waarvoor Turkije al herhaaldelijk is veroordeeld door het Europees Hof voor de Mensenrechten. "Traangasgranaten werden ook consistent horizontaal afgevuurd, waardoor ze een wapen worden dat slachtoffers kan doden of verminken." Ze is dan ook erg ongerust na de aankondiging van premier Erdogan deze week dat hij de macht van de Nationale Politie nog wil vergroten.

Volgens de mensenrechtenonderzoekster sluit de oplossing voor het probleem van politiegeweld eigenlijk aan bij de eisen van de betogers in Gezipark. "Het is een beweging van jonge mensen die meer pluralisme vraagt. Uit hun verzuchtingen blijkt vooral een grotere be- hoefte aan lokale democratie." De opzet van een lokale politie, die vertrouwd is met haar burgers, zou een logisch gevolg kunnen zijn. Sinclair-Webb: "Het is niet aan ons om Turkije te zeggen hoe het land zich moet organiseren, maar de burgemeesters van metropolen als Istanboel en Ankara hebben nu eigenlijk niets te zeggen..."

Zouden Europese politiehervormingen - à la de demilitarisering van de Belgische rijkswacht - een voorbeeld kunnen zijn? "Er lopen al opleidingsprojecten voor de Turkse politie die de Commissie financiert. Het blijft erg belangrijk dat dieworden voortgezet."

Het toeval wil dat de Commissie net nu een 'Twinning-project' financiert, dat tot eind juli duurt, om de Turkse politie te leren 'het disproportioneel gebruik van geweld te voorkomen'. Daartoe worden, onder meer in samenwerking met het Duitse Bundeskriminalamt (BKA), in verschillende Turkse steden 450 politietrainers opgeleid volgens EU-mensenrechtenstandaarden.

Gezien de actualiteit noemt Claudia Hüttner van het coördinerende Ludwig Boltzmann Institut für Menschenrechte uit Wenen vragen over het onderwerp 'zeer delicaat'. "Het gewelddadige ingrijpen bij demonstraties toont het belang aan van professionele politietechnieken, waarbij de mensenrechtenworden gerespecteerd", zegt ze."

Brazilië: er is hoop

Zelfs Brazilië is vandaag vragende partij om Europese politie-opleiding te krijgen voor zijn eenheden, die elke burger benaderen als militaire vijand. "Op een recent colloquium in Brussel over 'community security' vroeg een Braziliaanse politicus of de EU hun agenten betere mensenrechtenstandaarden kon bijbrengen. Ik repliceerde dat ik me afvroegof we daar iets zouden kunnen betekenen", zegt professor en Latijns-Amerika-specialiste An Vranckx (UGent). "De politicus behoorde duidelijk tot de elite en had nog nooit een voet in de favela's gezet. In Rio'svolkswijken doodt de politie een duizendtal mensen per jaar onder het motto 'burger verzet zich tegen arrestatie', maar dat speelt zich dan af in de context van een duizendtal favela's waar niet de politie maar drugsbendes het monopolie van geweld bezitten. De politie heeft maar zo'n vijftig favela's gepacificeerd, waar ze dan een symbolisch politiebureau opent. Dus nee, een Belgische agent zie ik daar helaas geen advies ge-ven. Hij zou uit angst wellicht zelf beginnen te schieten op alles wat beweegt. Het is een totaal ander universum."

Tegen die achtergrond relativeert Vranckx het optreden van de Braziliaan- se ordetroepen. "Het harde ingrijpen wijt ik aan een bepaalde mentaliteit van het militaire regime ('64-'85) die nog present is bij de oude krokodillen van de ordediensten. Maar al bij al valt het wellicht nog mee. Enkele jaren geleden zou men tegen de betogers nog de BOPE hebben ingezet, de beruchte brigade voor speciale politieoperaties die actief is in de favela's. Die hadden geen traangas afgevuurd, maar kogels en granaten."

Blijft de vaststelling dat Brazilië in de aanloop naar het WK voetbal 2014 en de Spelen van 2016 nog veel werk heeft om zijn burgers tevreden te houden en de Europese bezoekers niet de stuipen op het lijf te jagen. Vranckx denkt dat het de Brazilianen lukt. "President Dilma Rouseff toont zich bereid om oplossingen te zoeken voor de oorzaak van de protesten. Dat is hoopgevend."