Nobel-Belg palmt Stockholm in
Met de zwier van een jazzmuzikant heeft François Englert (81) zijn belangrijkste hoorcollege gegeven: de Nobellezing. 'Ik was toch nerveus', zegt hij. Maar, trouw aan zijn leuze 'Geen wijsheid zonder zotheid', zorgde de Brusselaar voor de opwinding van een rockconcert.
Halfnegen zondagochtend en min drie. Niet echt een setting om zich naar een lezing over deeltjesfysica te reppen. Maar aan de Universiteit van Stockholm is het dringen. Tegen de nog roze hemel tekent zich een sliert mensen af die de Magna Aula binnen willen. "Dit is uniek: van de ontdekkers vernemen hoe ze een mysterie van de natuur onthulden", zegt Ulla, ingenieur. "En Zweden zijn tuk op de Nobels, we tutten ons op om naar de ceremonie op tv te kijken."
Twee dagen voor die uiterst plechtige bedoening is het woord aan Englert (Université Libre de Bruxelles) en zijn Britse collega Peter Higgs. Midden jaren zestig ontdekten ze het ontbrekende mechanisme in het belangrijkste model dat onze wereld verklaart: het Standaardmodel. Dat beschrijft hoe alles wat tastbaar is bestaat uit een paar bouwstenen, onderhevig aan krachten die massa doen ontstaan. Samen met zijn overleden boezemvriend Robert Brout beschreef Englert eind augustus 1964 het cruciale puzzelstuk. Higgs deed dat midden september van dat jaar.
Pas vorige zomer is de theorie bevestigd met observaties in de deeltjesversneller van het CERN. Begin oktober kregen Higgs en Englert te horen dat ze de Nobel wonnen. "Sindsdien probeerde ik honderden invitaties af te werken, de formele details van de ceremonies te doorgronden en mijn lezing op te stellen. Dat is een historisch document en gaat nog generaties mee. O la la! Hopelijk maak ik er geen potje van", verzucht Englert.
'Het probleem'
Ondertussen stort het wachtende publiek zich op blitse posters met weetjes over het BEH-boson, zoals het deeltje nu heet. Dat laatste ligt gevoelig. "Door een slordigheid is de ontdekking aan Higgs toegeschreven, terwijl Brout en Englert eerst waren", zegt ULB-fysicus en vriend Jean-Marie Frère. Hij en Mira, de vrouw van Englert, wéten dat dat stak. Maar Englert weigerde zich te verlagen tot de banaliteit van professionele afgunst en gaf al die tijd geen kik.
Nu is die kwestie uit de weg geruimd. Vandaag staan Higgs en Englert om beurt voor de overvolle en befaamde Aula Magna. Higgs meldt dat hij zich aan 'het probleem' wijdde toen Brout en Englert de oplossing al hadden gepubliceerd. "Hij geeft het niet toe, maar voor François is dat belangrijk", zegt Mira.
Englert draagt een prachtig driedelig kostuum. Lokaal gehuurd. Maar de kleurrijke das met daarop het Standaardmodel is van hem. Een cadeautje van de Nederlandse collega Gerard 't Hooft, die in 1999 een Nobel won.
Afrikaanse dans
Ook voor leken is zijn uiteenzetting over atomische en kosmologische krachten, gebroken symmetrie, plasma-oscillatie en 'deeltjes die fictief worden' een plezier. Englert maakt er een spannend verhaal van. "Als dit niet klopt en dat ook niet, wat dan wel? Dit hier? Ziét er mooi uit. Maar toch is het niet de oplossing", grijnst hij, terwijl achter hem enorme slides met grafieken en formules opdoemen.
Hoe dichter 'we' bij de oplossing komen, hoe enthousiaster de professor zich smijt. Hij buigt licht door de knieën en zwaait met beide handen alsof hij een Afrikaanse dans inzet. Na nog drie 'ingrepen' volgt een finale: "Dit is het resultaat dat we willen! En in het CERN hebben ze het gezien." Een daverend applaus en een staande ovatie volgen. Dat is volgens Zweden die al jaren Nobellezingen bijwonen uitzonderlijk.
"Oef", zegt Englert. "Nu ga ik genieten van het concert, het banket, de ceremonie." Belgiës tiende Nobelprijswinnaar blinkt. "Je moet weten dat hij en Higgs in de tijd voor hun ontdekking gezien werden als fantasten. Wat ze voorstelden vonden collega's te gek voor woorden", vertelt Frère. Maar vandaag blijkt de ontdekking een mijlpaal in ons begrip van het universum. "François had geen schrik om 'gek' te doen, buiten de paden te denken." Het is dan ook geen toeval dat baron Englert, die in juli in de adelstand is verheven, voor zijn wapenschild zijn favoriete spreuk van La Rochefoucauld koos: 'Il n'est sagesse sans folie'.
Englert: "Er is geen wijsheid zonder zotheid. En daarmee bedoel ik ook dat je je als onderzoeker maar beter niet plooit naar bijvoorbeeld de dwingende druk die er vandaag is om te publiceren. Wie te veel de regels volgt, raakt niet in de Aula Magna."