Moeder Teresa: heilig of schijnheilig?

Bij zalig- en heiligverklaringen is één ding, jawel, zaligmakend: je moet voor mirakels hebben gezorgd. En dan zou, volgens onderzoekers van de Université de Montréal, paus Franciscus in september beter Kodak een plek op de heiligverklaringskalender geven. Kodak. De film- en fotografiereus? Jawel.

Dat zit zo. In 1969 kende amper iemand Moeder Teresa, maar toen draaide de pas bekeerde Brit Malcolm Muggeridge in Calcutta de documentaire Something Beautiful for God. Het was donker in het dodenhuis waar ze filmden, maar terug thuis bekeek Muggeridge samen met zijn cameraman Ken McMillan de beelden en die waren helder. Alsof er een bijzonder licht binnenscheen. Muggeridge twijfelde niet: dit was een mirakel waar alleen de van oorsprong Albanese Moeder Teresa voor gezorgd had.

"In werkelijkheid had McMillan een nieuwe Kodak-film gebruikt", zei de Canadese professor Geneviève Chénard drie jaar geleden in een interview. "Maar voor Muggeridge was het een mirakel. En zo werd de zuster immens populair in de media."

Agnes Gonxha Bojaxhiu was dan al 59. Ze was vanuit Albanië naar Calcutta in India getrokken om er zich om de armsten der armen te bekommeren. In 1950 had ze er de Congregatio Sororum Missionarium Caritatis opgericht, de Missionarissen van Naastenliefde - de zusters zijn tot vandaag te herkennen aan hun witte sari met blauwe boord. 'Oprecht en belangeloos de armsten van de armen te dienen', is volgens Wikipedia hun vierde gelofte.

"Maar", schreef de inmiddels overleden Amerikaanse criticus Christopher Hitchens: "she was a fanatic, a fundamentalist, and a fraud, and a church that officially protects those who violate the innocent has given us another clear sign of where it truly stands on moral and ethical questions." Hitchens schreef dat in 2003 toen Moeder Teresa door paus Johannes Paulus II zalig was verklaard.

Lijden als eer

Zijn kritiek stond los van de reden waarom de in 1997 overleden zuster zo snel die status had gekregen. Want ook dat had voor ophef gezorgd. Na grondig onderzoek door de Kerk was bewezen dat de Indiase Monica Besra genezen was van een tumor toen ze bij een kerkbezoek een foto van Moeder Teresa had gezien, duizelig was geworden en nonnen een medaillon met daarop de Heilige Maagd op haar buik hadden gelegd. Maar volgens haar dokter Ranjan Mustafi was er van tumor geen sprake geweest en waren de cysten in haar buik en de tuberculose waaraan ze leed, verdwenen door hun reguliere behandeling.

Maar daar ging het Hitchens dus niet eens echt over. Ook al was hij, zo schrijft de procedure voor, als criticus zelfs door de Vaticaanse onderzoekers geïnterviewd (en opvallend genoeg niét dokter Mustafi). Hitchens betoog had het vooral over het leven dat Moeder Teresa had geleid. Over de visies die ze had verspreid. En over hoe ze, meer dan genezing, had gehamerd op wat je Het Lijden Als Ultieme Eer Aan Christus zou kunnen noemen.

"Eigenlijk kwamen we daarmee in de middeleeuwen terecht", schreef Hitchens. "De Kerk verkocht aflaten aan de rijken, terwijl ze het hellevuur en zelfbeheersing voor de armen predikte. Moeder Teresa was geen vriendin van de armen. Ze was een vriendin van de armoede. Ze zei dat lijden een geschenk van God was."

Aan de andere kant was er, volgens Hitchens, wél veel geld voor haar en de orde. De bedragen lopen uiteen, maar de Missionarissen van de Naastenliefde zouden honderden miljoenen dollar aan giften hebben gekregen. Geld dat van gelovigen over de hele wereld kwam, maar ook bijvoorbeeld van de Haïtiaanse dictator Jean-Claude Duvalier en van de in opspraak geraakte Amerikaanse bankier Charles Keating.

Moeder Teresa aanvaardde dat geld, prees zelfs het beleid van Duvalier, en richtte vijfhonderd kloosters op.

Maar ziekenzorg? Wie, onder meer, in haar huis in Calcutta kwam, zag doodzieke mensen in slechte omstandigheden en zonder de juiste medische hulp. Haar uitleg: "Er is iets moois in hoe arme mensen hun lot aanvaarden en hoe ze lijden zoals Christus dat deed. De wereld leert daar veel van." Alleen toen ze zelf doodziek was, koos ze voor de zorgen in een hypermodern Amerikaans ziekenhuis.

Prinses Diana

Moeder Teresa stierf in 1997, een week na de Britse prinses Diana. Dat was toevallig. Maar zo rakelde Hitchens toch dit op: de zuster die zo'n fervente voorstander was van het huwelijk en tegenstander van echtscheidingen, had in een interview met Ladies' Home Journal wel gezegd gelukkig te zijn met de echtscheiding van haar goeie vriendin Diana. Omdat dat huwelijk duidelijk ongelukkig was geweest.

"A fanatic, a fundamentalist and a fraud", waren de woorden van Hitchens en in de dagen na haar dood zei de Gentse professor Etienne Vermeersch in Knack al: "Moeder Teresa behoorde samen met de huidige paus tot de grote tenoren van de strijd tegen de contraceptie. In mijn ogen is dat zo mateloos onvergeeflijk dat het overige bijna in het niets verzinkt."

Achttien jaar later denkt Vermeersch daar niet anders over. Straffer zelfs. "Ze heeft Johannes Paulus II zo gesteund in zijn verzet tegen contraceptie, dat je ze beiden zou moeten aanklagen voor moord en massamoord", zegt Vermeersch. Dat legt hij zo uit. "Kijk naar de demografische ontwikkeling tussen 1970 en 2010 en je moet niet ver zoeken waar de Arabische Lente ontstaan is. En dan heb je Afrika nog waar tegen 2050 de bevolking van 1 miljard naar 2 miljard gegroeid zal zijn.

"De vluchtelingenstroom van vandaag is een stroompje in vergelijking met wat op ons afkomt. Dat is verschrikkelijk. En dat is allemaal het gevolg van onvoldoende contraceptie. Moeders met acht kinderen komen naar hier, én in de vluchtelingenkampen hier maken ze nog kinderen. De islam is daar mee verantwoordelijk voor, en alle godsdiensten eigenlijk. En dus zeker Johannes Paulus II en Moeder Teresa. Die waren voortdurend aan het pleiten tégen contraceptie en tégen abortus. Hun verantwoordelijkheid is verpletterend."

Altruïsme onder de loep

Toen al antwoordde de Leuvense professor Herman De Dijn op de woorden van Vermeersch, en ook bij hem zijn de inzichten niet veranderd. Ook niet nadat in 2013 een onderzoek verscheen van de Université de Montréal.

Daar even eerst dit over: dat onderzoek gebeurde bijna toevallig, toen in een seminarie het fenomeen van het altruïsme onder de loep werd genomen. Bijna automatisch kwamen de Canadezen bij Moeder Teresa terecht en professoren Serge Larivée, Geneviève Chénard en Carole Sénéchal gingen zich verdiepen in alle gepubliceerde boeken en studies over de Albanese non.

Ruim 287 publicaties bekeken ze grondig en het beeld dat daaruit ontstond, was eigenlijk wat Hitchens al schreef. Zeker: "We denken dat Moeder Teresa deed wat ze dacht dat goed was. We beweren niet dat ze deed alsof." Maar de Canadezen vonden inderdaad dat er een stuitend gebrek aan goede medische zorgen en aan hygiëne was, dat slechts 5 tot 7 procent van de geschonken fondsen aan ziekenverzorging werd besteed en dat ze dus in plaats van het meest moderne ziekenhuis van India te bouwen liever mensen liet lijden.

"Ik denk niet dat ze de Nobelprijs voor de Vrede verdiende", aldus Chénard toen. Die prijs kreeg Moeder Teresa in 1979, in haar bedankingsspeech wees ze anticonceptie nog eens af en professor Vermeersch haalt de schouders op: "Kissinger heeft die prijs ook ooit gekregen, terwijl hij Hanoi had laten bombarderen. Dat stelt niks voor. Neen, ze had die prijs niet moeten krijgen."

We gaan terug naar professor De Dijn en zijn antwoord op Vermeersch. Hij countert de these van de Gentse professor. "Hij maakt geen onderscheid tussen mensen die van iets overtuigd zijn, maar niet beslissen wat anderen moeten doen, én mensen die wél die macht hebben. Ik noem dat een consequentialistische redenering. Met de Britse filosoof Ted Honderich heb ik daar ooit over gediscussieerd. Hij vond dat als Tony Blair zou beslissen om zijn leger in te zetten en een bevolking te bombarderen, dat al wie voor Blair gestemd heeft, ook oorlogsmisdadiger is.

"Volgens mij is dat absurd. Ik weet zelfs niet of Blair dat ooit gedaan heeft. Maar hij zou nog soldaten kunnen inzetten. Bij de paus en bij Moeder Teresa is dat zeker niet zo. Je zou nog kunnen zeggen dat ze een zodanig gezag hebben, maar zelfs dat verwerp ik. Het is niet omdat zij tegen anticonceptie waren, dat dat mensen van hun verantwoordelijkheid ontdoet. Dat was hun overtuiging, maar zoals Vermeersch zeggen dat ze daarmee schuldig waren voor iets, vind ik verwerpelijk. Hij begrijpt niet wat gezag is."

Dolorisme

Maar hoe zit het dan met dat lijden? Met hoe ze dat belangrijk vond? En hoe ze daardoor nalatig werd. "Men noemt dat dolorisme: alleen aandacht geven aan het lijden en niet aan het verzachten ervan", zegt De Dijn. "Wel, ook dat vind ik niet per se slecht. Dit was tenminste iemand die probeerde aan het lijden een zekere zin te geven. En de geschiedenis leert daar iets over.

"Shusaku Endo schreef ooit Deep River over een man die eerst katholiek werd en eindigde als hindoe, en die uiteindelijk niks anders deed dan de doden van de straat halen en cremeren. Ik vind dat een van de meest nobele dingen die je kunt doen. Wat zij deed in India, deed ze als een van de eersten. Men begrijpt niet dat men niet alleen voor de levenden die nog iets kunnen betekenen, moet zorgen, maar ook voor de zieken en de doden. Dat is eigenlijk beschaving. De grote Chinese filosoof Mencius heeft die gedachte al geformuleerd. Wanneer zijn mensen mens geworden? Op het moment dat ze beseften dat we onze doden niet kunnen laten rotten in de grachten. Dat was het begin van de beschaving."

Concludeert De Dijn: "Zo iemand verdient het dus heilig verklaard te worden."

Concludeert Vermeersch: "Dat verdient ze helemaal niet. En dat zeg ik niet omdat ze katholiek was. Ik heb niks tegen katholieken. Zoals ik niks tegen Pater Damiaan of tegen zuster Jeanne De Vos heb. Jeanne De Vos zouden ze beter heilig verklaren."