Witte kerst, perfecte kerst

Is het de wet van de exclusiviteit? Hoe uitzonderlijker iets is, hoe minder het voorkomt, hoe aantrekkelijker, belangrijker en mooier we het vinden en hoe meer we ernaar smachten, zo luidt die wet. Op het eerste gezicht lijkt dat ook te kloppen voor een witte kerst. Gemiddeld valt het in onze contreien maar negen keer per honderd jaar voor dat er op kerstdag zelf effectief een dik sneeuwtapijt ligt. Dat is nu eens iets wat niét te koop is, en dus des te specialer.

Toch lijkt het, zeker nu het winterweer luchthavens, autostrades en treinverkeer lam legt en mensen bij bosjes botten breken of een hersenschudding oplopen door spiegelgladde straten, behoorlijk irrationeel om tegelijkertijd de snoezige prentkaartfantasie van een onder poedersneeuw bedekte kerstavond te blijven koesteren. Zit Coca-Cola, verantwoordelijk voor het succes van de kerstman en van prentkaartfantasieën in het algemeen, misschien ook hier achter? “Toch niet”, zegt Marc Jacobs, directeur van vzw Faro en gespecialiseerd in cultureel erfgoed.

Volgens Jacobs ligt de verklaring voor de wittekerstobsessie in een politiek-religieuze beslissing uit de vierde eeuw, een reeks maatschappijkritische werken die de Vlaamse kunstschilder Pieter Bruegel twaalf eeuwen later maakte en de bijzondere betekenis die de Amerikaanse hit ‘I’m Dreaming of a White Christmas’ op 25 december 1941 kreeg.

Nergens staat in de Bijbel dat de geboorte van Christus op 25 december viel en dus in onze streken een winterfeest zou zijn. “Het was keizer Constantijn de Grote die daar in de vierde eeuw na Christus toe besloot”, zegt Jacobs. “Door het kerstfeest eind december vast te leggen, zouden zowel het Germaanse Yule- of midwinterfeest, als het Romeinse feest van de Onoverwinnelijke Zon overschaduwd kunnen worden door dit christelijke feest.”

Tot midden de zestiende eeuw was er in de populaire cultuur echter nauwelijks sprake van een expliciet verlangen om op kerstdag over een sneeuwtapijt te kunnen wandelen. “Daar brachten de schilderijen Volkstelling in Bethlehem, De moord op de onnozele kinderen en De aanbidding van de Wijzen van Pieter Bruegel verandering in”, zegt Jacobs.

De schilderijen toonden drie scènes uit het kerstverhaal maar waren zeer controversieel omdat ze specifieke maatschappijkritiek bevatten. “De Spaanse inquisitie was volop bezig en Bruegel beeldde bijvoorbeeld soldaten in Spaanse outfits af op het doek Volkstelling in Bethlehem. Op het schilderij Moord op de onnozele kinderen heeft koning Herodes, de opdrachtgever van de moorden, het gezicht van hertog Alva, die iedereen die had deelgenomen aan de Beeldenstorm wreedaardig berechtte. Ook dat viel op en trok de aandacht”, zegt Jacobs.

Maar al even opmerkelijk was dat Bruegel de drie bijbelse taferelen in een winterlandschap plaatste. Jacobs: “Ook daarmee trok hij de aandacht op het leven op dat moment in onze streken. De winters van 1565, 1566 en 1567 waren extreme winters, die ook wel de Kleine IJstijd worden genoemd. De combinatie van dat magistraal geschilderde winterlandschap, de bijbelse taferelen en maatschappijkritiek zorgde ervoor dat die doeken en daarmee ook de associatie tussen wintertaferelen en de geboorte van Christus razend populair werden.”

Vredig verleden

De Amerikaanse hit ‘I’m Dreaming of a White Christmas’ van Irving Berlin deed daar enkele eeuwen later nog een schepje bovenop. Het lied in de vertolking van Bing Crosby, dat op kerstdag 1941 voor het eerst werd gespeeld op de zender Amerikaanse radiozender NBC, werd met 50 miljoen verkochte exemplaren de best verkochte single allertijden.

“Dat lag niet per se aan de kwaliteiten van het lied, wel aan de betekenis die het kreeg”, zegt Jacobs. De song werd op de wereld losgelaten net nadat de Japanners op 7 december de VS hadden aangevallen in Pearl Harbour, de VS Japan de oorlog hadden verklaarde en Hitler vier dagen later de VS de oorlog had verklaard.

Jacobs: “Bijna meteen werd het lied dan ook een soort anti-oorlogslied, een beschrijving van een vredevolle kerst. De eerste zin luidt ‘I’m dreaming of a white Christmas, just like the ones I used to know’. Het was nooit de bedoeling van liedjesschrijver Irving Berlin dat de song een symbool zou worden van een vredig verleden in tegenstelling tot de oorlogstijd die toen aanbrak, maar dat is wel wat er gebeurde.

“In 1954 volgde de film White Christmas. Twee Amerikaanse soldaten in WOII én de hit van Crosby spelen de hoofdrol. Het nostalgische idee dat het vroeger beter en vredevoller was werd gekoppeld aan het beeld uit de songtitel van een witte kerst.”

Een beeld dat we, tot grote frustratie van onze weermannen, niet meer weggewist krijgen.