Nieuw huis voor Mona Lisa van het Noorden

Het is nog even wachten tot vrijdag, wanneer de Nederlandse koning Willem-Alexander het Mauritshuis officieel opent. Vanaf dan kan het publiek weer kennismaken met het mooiste en intiemste museum van Nederland. Het gebouw zelf is een juwelendoosje uit 1644 met daarin een wereldcollectie schilderijen van Rembrandt, Hals, Fabritius, Rubens, Van Dyck, Memling en Holbein. Maar dé publiekslievelingen zijn twee werken van Johannes Vermeer: het fenomenale Zicht op Delft(1660-'61) en het Meisje met de parel(1665), dat de voorbije jaren is uitgegroeid tot een van de bekendste schilderijen ter wereld.

Het Mauritshuis is nooit ontworpen als museum: het is gebouwd als royaal woonhuis, een stadspaleis in het hart van Den Haag. Daardoor heeft het grandeur én intimiteit in een combinatie die weinig andere kunstmusea kunnen bieden. Door de recente renovatie en restauratie werd het ook nog eens in zijn authentieke staat - zijn schitterende 'oude glorie' - hersteld.

De bouwheer van het Mauritshuis was Johan Maurits, graaf van Nassau-Siegen. Die liet tussen 1633 en 1644 een ruim en fraai woonhuis neerzetten vlak bij het Binnenhof, ook toen al het politieke hart van Nederland. Johan Maurits was in die periode gouverneur in Brazilië en liet de bouw helemaal over aan architect Jacob Van Campen, die ook het Stadhuis van Amsterdam ontwierp, nu Paleis op de Dam. Van Campen maakte van het Mauritshuis een strak, classicistisch en symmetrisch gebouw, een kubus die doet denken aan een Griekse tempel maar op Hollandse wijze omringd is door het water van de Hofvijver.

Uiteindelijk zal Johan Maurits maar drie jaar in het huis wonen. Daarna doet het achtereenvolgens dienst als gastenverblijf en als Koninklijke Bibliotheek tot in 1822 de Koninklijke Kunstcollectie er wordt in ondergebracht. Vanaf dat moment is het Mauritshuis een museum. Nog altijd draagt het de titel 'Koninklijk Kabinet van Schilderijen'.

Twee jaar geleden ging het gebouw dicht voor ingrijpende werken. Het Mauritshuis werd gerestaureerd en gerenoveerd: enerzijds werd het zoveel mogelijk in zijn oorspronkelijke staat hersteld, anderzijds werden belichting en klimatisatie aangepast aan de huidige normen. Ramen werden vervangen en de wandbekleding werd verfraaid. Verlichting is een aparte uitdaging voor het Mauritshuis, aangezien er geen lichtkoepels zijn en het daglicht zijdelings in de zalen binnenvalt. Het lichtplan werd helemaal aangepast en er werd gekozen voor led-verlichting. In acht grote zalen werden nieuwe kroonluchters uit Venetiaans glas gehangen.

Ondergrondse foyer

Een van de grootste problemen waarmee het Mauritshuis in het verleden kampte, waren de faciliteiten voor de bezoekers. Entree, kassa, cafetaria en shop waren in een krappe ruimte op de benedenverdieping geconcentreerd. Daarin is nu radicaal verandering gebracht.

Hans van Heeswijk Architecten liet de ruimte onder het voorplein uitgraven en bracht daar een ruime ondergrondse foyer aan, die bovendien de verbinding verzorgt met de nieuwe vleugel aan de overkant van de straat: de Royal Dutch Shell Vleugel. Bezoekers moeten vanaf nu het Mauritshuis niet meer betreden via de dienstingang, maar kunnen weer door de grote poort het voorplein opwandelen, zoals altijd al de bedoeling was. Een wenteltrap en een glazen lift brengen de bezoekers dan naar de ondergrondse toegang, die op ingenieuze wijze veel daglicht krijgt. De foyer met kassa, vestiaire en museumshop is een bescheiden versie van de nieuwe ingang van het Rijksmuseum en is eveneens geïnspireerd op de glazen toegangspiramide die de Amerikaanse architect Pei in 1989 voor het Louvre bedacht.

Vanuit de foyer wandelt de bezoeker of naar het Mauritshuis met zijn vaste collectie of naar de Shell Vleugel, een art-decogebouw uit 1931, waar zich bovengronds een brasserie, bibliotheek, educatieve kunstwerkplaats en tijdelijke tentoonstellingsruimte bevinden. Opvallend is dat Hans van Heeswijk Architecten de drie delen helder met elkaar heeft verbonden en veel oog heeft gehad voor een kwaliteitsvolle afwerking. De foyer ademt evenveel klasse als de twee gebouwen die hij verbindt.

Sensuele blik

Het is een genot om in het schitterend gerenoveerde Mauritshuis weer de oude bekenden te ontmoeten: De lachende jongen(ca. 1625) van Frans Hals, De anatomische les van Dr Nicolaes Tulp(1632) en het vermoedelijk laatste zelfportret uit 1669 van Rembrandt, Oude vrouw met jongen en kaarsen(1616-'17) van Rubens, Het aards paradijsvan Jan Brueghel I en Rubens, en de portretten van Hans Memling, Hans Holbein en Antoon van Dyck. Ze hangen meestal op hun oude, vertrouwde plek.

Dé publiekstrekker is Het meisje met de pareldat Johannes Vermeer omstreeks 1665 schilderde. Het is veruit het meest geliefde schilderij van het Mauritshuis en de populariteit is alleen maar gegroeid tijdens de wereldtournee die het schilderij de voorbije twee jaar ondernam. Het meisje met de pareldeed toen, samen met andere topwerken uit het Mauritshuis, Japan, de Verenigde Staten en Italië aan. In totaal trok de reizende tentoonstelling 2,2 miljoen bezoekers. Alleen al in Tokio zagen 758.000 mensen Het meisje met de parel, dat er in zes maanden tijd de status van superster kreeg. In The Frick Collection New York waren er 206.000 bezoekers, in San Francisco 315.000.

Het meisje met de parelis een schitterend schilderij met dat typische zijige licht van Vermeer, maar dat alleen kan de wereldwijde populariteit van het kleine schilderij - 45 bij 40 centimeter - niet verklaren. Ook de directeur van het Mauritshuis, de Amerikaans-Nederlandse Emilie Gordenker, heeft er geen verklaring voor: "Ik sta vaak met de mond vol tanden wanneer men mij vraagt waarom dit schilderij zo'n aantrekkingskracht heeft."

De Japanners houden blijkbaar van de eenvoud van het werk en natuurlijk is er de sensuele blik van het meisje en haar bijna erotische, licht geopende, vochtige lippen. Daarbij komt dat vleugje geheimzinnigheid: waarom ziet ze er exotisch uit, waarom heeft ze die oosters aandoende sjaal of tulband op haar hoofd en waarom is die parel in haar oor zo groot? Hoe verklaar je haar vragende blik? Volgens sommigen zou de dochter van Vermeer model hebben gestaan, maar die hypothese is omstreden. Uiteraard hebben die vele vragen en hypothesen bijgedragen tot de faam van het portret als de Mona Lisa van het Noorden. Tussen haakjes: het schilderij werd in 1881 op een veiling in Amsterdam gekocht voor twee gulden en dertig cent - ongeveer één euro.

Het werk is nog beroemder geworden door de film Girl with the Pearl Earringuit 2003 met de sensuele Scarlett Johansson als naïeve dienstmeid Griet - de titelrol - en Colin Firth in de rol van Vermeer. De film is gebaseerd op de gelijknamige bestseller uit 1999 van de Amerikaanse schrijfster Tracy Chevalier. In film en roman wijdt de schilder zijn jonge dienstmeid in de geheimen van verf en pigmenten in, en staat zij model voor het portret. Maar dat is dus louter fictie.

Hoe dan ook heeft de gestegen populariteit van Meisje met de parelervoor gezorgd dat er vóór het schilderij nu een kleine houten balustrade staat, een beetje zoals bij de Mona Lisain het Louvre.

Het puttertje(1654) van Johan Fabritius heeft een ereplaats gekregen. Ook dat werk kreeg meer bekendheid door een boek. De Amerikaanse schrijfster Donna Tartt koos het als onderwerp voor haar gelijknamige roman (oorspronkelijk The Goldfinch uit 2013), waarmee ze dit jaar de Pulitzer Prize for Fiction won. En zopas schreef de Amerikaanse journaliste Nina Siegal de roman The Anatomy Lesson, waarvoor ze zich liet inspireren door het schilderij van Rembrandt, De anatomieles van Dr Nicolaes Tulp. Het zal het Mauritshuis geen windeieren leggen.

Tijdmachine

Momenteel loopt in het museum een tijdelijke tentoonstelling over de geschiedenis van het gebouw zelf, van 1644 tot nu, met tekeningen, plattegronden en schilderijen. Vanaf februari 2015 is The Frick Collection uit New York te gast met 36 bruiklenen, waaronder Van Eyck, Memling en Reynolds. Dat is uitzonderlijk want The Frick leent zelden of nooit werk uit.

Toch is de renovatie en uitbreiding van het Mauritshuis niet over de hele lijn geslaagd. Er zijn enkele minpunten: de totale oppervlakte van het museum mag dan verdubbeld zijn naar 6.400 vierkante meter, de nieuwe ruimte voor tijdelijke tentoonstellingen in de Shell Vleugel is opvallend klein. Grote exposities zullen er niet mogelijk zijn. En de verlichting mag dan aangepakt zijn, in de meeste zalen is er een vervelende schaduwrand op de schilderijen te zien.

Maar laat dat het genot van zoveel schilderkunstig moois in deze tijdmachine van de zeventiende eeuw niet in de weg staan.

Mauritshuis, Plein 29, Den Haag. Op vrijdag 27/6: 20-24u gratis toegang. Vanaf zaterdag 28/6 gelden de gewone openingsuren. Toegang: 14 euro. www.mauritshuis.nl. Vanuit Antwerpen en Brussel met de trein naar Den Haag: www.nmbs-europe.