Europa vreest Turkse open grens

Kan Europa een nieuwe vloed vluchtelingen verwachten nu de Turkse president Recep Tayyip Erdogan dreigt om de grenzen weer open te gooien? Dit angstbeeld dook op nu beide partijen de verhoudingen op scherp hebben gezet: Europa met zijn dreigement de onderhandelingen over Turkse toetreding tot de EU te bevriezen, Erdogan met zijn ergernis over de Europese kritiek op de zuiveringen en mensenrechtenschendingen in zijn land na de mislukte coup.

Vorige week vrijdag zei Erdogan "de grens open te gooien" als Europa "blijft doordrammen". Hoewel het dreigement een verlammende werking heeft op Europese politici, is het de vraag hoe reëel dit scenario is. Bovendien is onduidelijk in hoeverre Turkije de vluchtelingen tegenhoudt of dat de vluchtelingen zelf niet meer zo happig zijn om de oversteek te wagen. De grens in de Balkan zit potdicht, in Griekenland zitten de laatste zestigduizend bootvluchtelingen al maanden muurvast in tentenkampen. Wie wel verder is gekomen, wacht nog steeds op een status in asielzoekerscentra.

Volgens Gerald Knaus van de Duitse denktank European Stability Initiative (ESI), die als architect van de vluchtelingendeal wordt gezien, zijn zowel Europa als Turkije "met hun spierballen aan het rollen". "Erdogan heeft niet gezegd dat hij de vluchtelingendeal wil opzeggen, hij heeft geïnsinueerd dat hij de landsgrens met Bulgarije kan openen. Die grens was nooit onderdeel van de EU-deal. Daarbij is het een loos dreigement; de handelsbelangen zijn te groot om de relatie met Sofia op het spel te zetten."

In maart van dit jaar spraken de EU en Turkije af dat Turkije bootvluchtelingen zou tegenhouden en afgewezen asielzoekers zou terugnemen vanaf de Griekse eilanden in ruil voor miljardensteun voor de opvang in eigen land. Turkije hield zich aan de deal: de bootstroom stopte en het land nam een paar honderd afgewezen asielzoekers terug van Griekenland. Tot ergernis van de Turken kwam van de Europese beloftes weinig terecht. Van de beloofde miljardensteun is volgens Ankara pas 583 miljoen overgemaakt, terwijl de Turken naar eigen zeggen al 20 miljard hebben uitgegeven aan de opvang van bijna 3 miljoen vluchtelingen in hun land.

Maar het ging pas echt mis in Griekenland. Meer dan 13.000 vluchtelingen zijn gestrand op de Egeïsche eilanden. Hun asielaanvragen duren maanden. Intussen loopt de spanning op de eilanden op. Vrijwel dagelijks breken onlusten uit onder de vluchtelingen die het wachten zat zijn. Vorige week stichtte de Griekse fascistische partij de Gouden Dageraad nog brand in een opvangkamp op Chios.

"De echte tijdbom tikt in Griekenland", zegt Knaus. "Als het aantal bootvluchtelingen weer een beetje toeneemt, bezwijken de eilanden onder de druk en zal Athene besluiten de vluchtelingen naar het vasteland over te hevelen. Dan is de vluchtelingendeal echt mislukt." Europa zou zich volgens Knaus niet blind moeten staren op de dreigementen van Erdogan maar de Grieken de asielprocedure uit handen moeten nemen. "Met een geoliede Europese asieldienst op de eilanden kunnen afgewezen vluchtelingen met honderden per maand worden teruggestuurd naar Turkije. Dan pas geef je een duidelijk signaal af en gaat de deal werken."

Geen perspectief

Turkije heeft er volgens de Nederlandse Turkije-kenner en oud-Europarlementariër Joost Lagendijk geen belang bij om de deal op te zeggen. De Turken hechten nog steeds aan het visumvrij reizen naar Europa dat hen is toegezegd. Bovendien bevindt de Turkse economie zich in een dip. "Zelfs in eigen kringen klinkt de roep om de noodtoestand te beëindigen en de banden met Europa aan te halen zodat Europese investeerders en toeristen niet langer wegblijven", zegt Lagendijk. Hoewel Erdogan openlijk flirt met de Russische president Vladimir Poetin en verder naar het oosten met de 'Sjanghai 5' (China, Rusland, Kazachstan, Tadzjikistan en Kirgizië), vormen die landen geen serieus alternatief.

In Turkije is de situatie voor de miljoenen Syrische vluchtelingen ondertussen iets verbeterd. Voor president Erdogan zijn het allemaal "moslimbroeders", zo zegt hij herhaaldelijk in toespraken. De toegang tot gezondheidszorg en onderwijs is enigszins beter en deze zomer stelde hij Syrische vluchtelingen zelfs het staatsburgerschap in het vooruitzicht. Volgens de Turkse journalist Memet Aksakal probeert Erdogan Turkije voor zijn Arabische buurlanden neer te zetten als het centrum van de (soennitisch) islamitische wereld. "Hij ziet moslims liever helemaal niet naar Europa vertrekken."

Ook Lagendijk denkt dat vluchtelingen niet snel weer in groten getale op de boot zullen stappen. "Veel Syriërs weten inmiddels dat ze de Egeïsche eilanden niet meer af komen. Die zitten dan liever in een kamer in Istanbul dan in de modder op Lesbos." Hij wijst ook op de inspanningen van Turkije over de Syrische grens. Hoewel de grens feitelijk op slot zit, investeert Turkije wel in de opvang van vluchtelingen en speculeert zelfs op de bouw van een stad als "veilige haven" voor vluchtelingen in Syrië.

Toch sluit Amnesty International niet uit dat nog steeds veel vluchtelingen in Turkije op hete kolen zitten en zullen vluchten naar Europa. "Veel mensen overleven in erbarmelijke omstandigheden. En helemaal voor niet-Syrische vluchtelingen zoals Afghanen is er in Turkije geen perspectief", zegt Andrew Gardner vanuit Istanbul. Zij zullen zich niet laten tegenhouden door gesloten grenzen, denkt ook de Duitse academicus Knaus. "De Balkan oversteken is puur een kwestie van geld."