De sjeik is dood, leve de sjeik

Het is vijf uur 's ochtends, ik word gewekt door de radionieuwsdienst. Nog slaapdronken hoor ik de boodschap: Osama bin Laden is wellicht dood! Het stormt in mijn hoofd. De man die al bij leven een mythe was, blijkt dan toch zijn scherprechter ontmoet te hebben. Een team van US Navy Seals heeft zijn lot beslecht, tijdens een nachtelijke raid op een compound in Abbottabad, een Pakistaanse legerstad. Onverklaarbaar hoe de meest gezochte man op de planeet zich daar jaren heeft kunnen schuilhouden, maar dat doet er nu niet meer toe. Ik vertoef op dat ogenblik in Jemen, de geboortegrond van de familie Bin Laden en misschien wel de broedplaats voor een nieuw Al Qaida. In mijn gezelschap de vroegere lijfwacht van Osama. Hij schudt het hoofd en weigert het nieuws aanvankelijk te geloven. Uiteindelijk zucht hij: "Als moslim betreur ik zijn dood, maar er zullen nog honderden Osama's in zijn plaats komen." Het is 2 mei 2011. Het einde van tien jaar die de wereld hebben verscheurd. Maar is dat wel zo?

Wie heeft er nu uiteindelijk gewonnen, dat decennium sinds 9/11? Niemand, zo lijkt wel. In Afghanistan is een van de meest achterlijke regimes al snel van de macht verdreven. Maar mede door de steeds nieuwe schandalen waar Amerikaanse troepen bij betrokken zijn, lijken de taliban uiteindelijk toch het pleit te winnen. Het Westen is deze eindeloze oorlog moe en telt de maanden af tot het de troepen definitief kan wegtrekken uit het land. Intussen onderhandelen we af en toe met de nieuwe taliban. Kan iemand me uitleggen wie dat zijn? Zijn dat taliban die plots wel vrouwenrechten zullen respecteren en een vorm van openheid tolereren? Het beste waar we nog op kunnen hopen is een eerbare exitstrategie. Dat wil zeggen dat Al Qaida formeel geen kampen voor extremisten meer kan oprichten in het land. Intussen hebben de taliban zich ook in buurland Pakistan opgewerkt tot een gevreesde vijand. Een gewelddadige variant van het moslimextremisme drijft de atoommacht langzaam naar de rand van de afgrond. Lange tijd zag het ernaar uit dat Irak, die andere oorlog waar we met open ogen zijn ingetuind, het nieuwe Vietnam zou worden, maar uit dat moeras heeft president Obama de VS kunnen bevrijden. Bijna dagelijkse bomaanslagen bewijzen evenwel dat de fundamentele problemen niet zijn opgelost. De jihad tegen het Westen heeft er bijwijlen opnieuw de gedaante aangenomen van de aloude sektarische strijd tussen soenni en Sjia.

De sjeik is nu intussen een jaar dood en al bijna vergeten. Het is misschien wel het beste bewijs dat de westerse inlichtingendiensten goed bezig zijn. De voorbije jaren is trouwens driekwart van de leiding van Al Qaida uitgeschakeld. Na Osama is ook al-Awlaki, de Amerikaanse Jemeniet en potentiële terreurleider gedood. Door een drone, een onbemand vliegtuig bestuurd door een joystick vanop grote afstand. De eliminatie staat symbool voor de wijze waarop de oorlog tegen de terreur in dit nieuwe decennium gevoerd zal worden. Met de grootscheepse militaire avonturen is het afgelopen. Dat ondervinden de activisten in Syrië elke dag. Uit vrees om in een sektarisch conflict meegesleurd te worden, kijkt het Westen beschaamd weg terwijl elke dag nieuwe gruwel brengt. Het gevaar dat de jihadi's die in Irak gevochten hebben nu het vacuüm in Syrië trachten op te vullen, verlamt het Westen. De opvolger van Bin Laden, de minder charismatische Zawahiri, heeft trouwens opgeroepen tot de jihad tegen het regime van Assad. Die oproep was een godsgeschenk voor het regime en zijn aanhangers. Een betere manier om de oppositie tegen dat regime verdacht te maken is er niet. De twijfelaars koesteren nu nog meer angst uit vrees voor een Irakscenario, een bloedige burgeroorlog.

Meerkoppig monster

Een jaar geleden tijdens de hoogdagen van Arabische lente was Osama bin Laden irrelevant geworden. Ik heb tussen de honderdduizenden die de revoluties gemaakt hebben, niemand met een foto van Osama zien zwaaien. De jongeren van de revolutie wilden geen islamitisch kalifaat, maar hun eigen despoten weg. Het beste bewijs van de ontreddering van Al Qaida is de wijze waarop ze toen gereageerd hebben op de revoluties: hopeloos traag. Maar betekent de dood van de historische leider het einde van het terreurnetwerk? Of is Al Qaida een meerkoppig monster? Een monster dat niet meer in staat is om toe te slaan in de VS. Osama is dood en met hem de strategie om de 'verre satan', de VS, aan te vallen. Het bestrijden van de sjiiet, christen of andersgelovige naast de deur is belangrijker geworden dan de duivel in Washington. De val van de dictators biedt trouwens volop nieuwe opportuniteiten. Naast Jemen, de mislukte staat bij uitstek, laat Al Qaida zich gelden in Somalië en nu ook in Mali. Met wapens uit Libië omhangen veroveren de Toearegrebellen steeds meer terrein. Alweer een staat op instorten. AQ in de Maghreb, op het Arabisch Schiereiland, en waar nog meer, Al Qaida is een merk geworden met franchising, aangepast aan de lokale noden.

Maar vergeet nu even Al Qaida Central, de harde kern, en ook de lokale afdelingen. De grootste uitdaging voor het Westen is allicht niet meer de extreem gewelddadige variant van het moslimextremisme, maar de snelle doorbraak van de politieke islam in zijn extreme gedaante, het salafisme. Een visie op mens, politiek, rechtspraak en maatschappij die haaks staat op het westers verlichtingsdenken. Zelfs de conservatieve moslimbroeders, die zoals verwacht gemakkelijk de eerste vrije verkiezingen hebben gewonnen in Tunesië en Egypte, maken zich zorgen. In Egypte halen de salafisten bijna een derde van de stemmen binnen. Ongetwijfeld dromen de imams van Saoedi-Arabië al van een Midden-Oosten geboetseerd naar hun eigen harde, oerconservatieve wereldbeeld. Zijn we niet al te gemakkelijk vergeten dat het geld voor de scholen van de taliban en zelfs voor Osama in zijn beginjaren uit Saoedi-Arabië kwam?

Toen ik met Noman Benotman sprak, een oud-jihadleider uit Libië , waarschuwde die me. Al Qaida is verzwakt, maar de nieuwe leiders hebben dringend een grote, spectaculaire aanslag nodig in het Westen om te bewijzen dat ze nog bestaan. De veiligheidsdiensten van de Olympische Spelen in Londen zijn al langer gewaarschuwd. Bin Laden is op de most wanted list van de FBI intussen vervangen door Eric Toth, een voortvluchtige schoolmeester die betrapt werd met kinderpornografie. Niet alleen Al Qaida, ook de FBI heeft vooral oog voor de problemen om de hoek. De nieuwe tijdsgeest allicht. Voor de mensen in de media die nu een jaar later schamper reageren op de erfenis van Osama bin Laden, nog een korte bedenking. Hun voorgangers kort voor 9/11 reageerden net hetzelfde. Hoe dat is afgelopen, weten we intussen.

Rudi Vranckx is VRT-journalist, documentairemaker en auteur van De vloek van Osama. Tien jaar die de wereld, hebben verscheurd (De Bezige Bij, Antwerpen).