Eén grote winnaar: Erdogan
Wie de verliezers zijn van de mislukte couppoging in Turkije is onduidelijk, maar over wie zegeviert, bestaat geen twijfel: Tayyip Recep Erdogan. Meer dan ooit kan hij zichzelf neerzetten als de sterke man die Turkije nodig heeft.
Turkse burgers kwamen vrijdag massaal in het geweer om met blote handen de tanks te stoppen. Het volk vierde dit weekend de goede afloop. In 85.000 moskeeën klonken dankgebeden voor de overwinning van de democratie. Alle politieke partijen - ook de oppositie - schaarden zich achter de regering. Buitenlandse leiders vormden een kordon rondom de man wiens autoritaire strapatsen de laatste jaren zo veel argwaan hebben gewekt.
De stuntelende kolonels hebben Erdogan extra munitie gegeven voor het doordrukken van zijn ultieme streven: de invoering van een presidentieel systeem, waarin hijzelf alle touwtjes in handen heeft. Ook kan hij de gebeurtenissen aangrijpen om weer eens een zuivering door te voeren in het staatsapparaat. Al meteen werden bijna 3.000 rechters en aanklagers ontslagen.
Bovendien lijkt het erop dat Erdogan en zijn AKP-partij nu definitief de sluipende machtsstrijd met het Turkse leger in hun voordeel hebben beslecht, voor zover dat al niet was gebeurd met het vervangen van de legerleiding eind juli 2011. Eindelijk zijn de generaals getemd.
Het Turkse leger was altijd de hoeder van de seculiere, kemalistische republiek. Sinds 1960 bepaalden de militairen met diverse staatsgrepen, en zeker ook met de voortdurende dreiging van een staatsgreep, de marges van de Turkse politiek. Daarmee werden vooral de islamgezinde partijen kort gehouden. Die dreiging is nu kleiner dan ooit. Het is duidelijk dat de generaals maar beter niet meer aan zulke avonturen kunnen beginnen, mochten ze dat überhaupt overwegen.
Onlogisch moment
Dat leidt naar de grote, onbeantwoorde vraag van deze putsch: wie zat erachter en waarom hebben ze het gedaan?
Bij vorige staatsgrepen opereerde het leger eensgezind. Het ingrijpen werd altijd gesteund door delen van de samenleving, bijvoorbeeld omdat de polarisatie gevaarlijke vormen had aangenomen. Van dat alles is nu geen sprake. De coupplegers waren officieren van het tweede echelon, die zelfs binnen de eigen organisatie weinig draagvlak hadden georganiseerd.
Het was een onlogisch moment voor een opstand tegen Erdogan. De AKP-regering en het leger waren de afgelopen jaren nader tot elkaar gekomen. De militairen hebben vorig jaar van de president de vrije hand gekregen in wat zij al zo lang wilden: het vernietigen van de Koerdische PKK.
Waren de coupplegers aanhangers van de islamitische prediker Fethullah Gülen, zoals de Turkse regering beweert? Turkije-kenners hebben niet de indruk dat de penetratie van Gülen-aanhangers in de strijdkrachten groot is. Gülenisten hadden zich vooral genesteld bij politie en justitie. Daar vonden massale zuiveringen plaats, nadat de voormalige bondgenoten Gülen en Erdogan in 2013 op voet van oorlog kwamen te staan. "Het leger en de Gülen-beweging, dat is water en vuur", zegt voormalig Nederlands europarlementariër Joost Lagendijk (GroenLinks).
Toch kan niet worden uitgesloten dat Gülenisten tot de strijdkrachten waren doorgedrongen. "Met die hypothese moet je rekening houden. Het Gülen-netwerk is tot veel in staat", zegt Dries Lesage (Universiteit Gent). Juist de dag voor de staatsgreep kondigde de AKP-gezinde krant Daily Sabah een justitieel onderzoek aan naar honderden vermeende Gülen-officieren in het leger. "Dan leg ik wel een link", zegt Lesage. "Maar niets is zeker."
Zo is het - tweede scenario - ook mogelijk dat de couppoging het werk was van kemalistische elementen in het leger, die wilden voorkomen dat Erdogan met zijn versterkte presidentschap de grondvesten van de staat zou aantasten.
Hoe dan ook hebben ze niet geprobeerd de oude kemalistische elite in te schakelen. De kemalistische partij CHP keerde zich ogenblikkelijk tegen de putschisten. En het was nota bene de zender CNN Turk - onderdeel van het kemalistische mediahuis Dohan - die Erdogan in staat stelde via het schermpje van een mobiele telefoon het volk op te roepen de straat op te gaan.
Voorhamer
Hebben - derde scenario - kemalisten en Gülenisten samengespannen tegen hun gezamenlijke tegenstander, de AKP-regering? Onwaarschijnlijk, meent Paul Levin van het Instituut voor Turkije-studies in Stockholm. De Gülenisten trokken jarenlang samen op met de AKP om de macht van de oude kemalistische elite te breken, ook in het leger. In affaires met namen als 'Ergenekon' en 'Voorhamer' werden in 2007/2008 topofficieren tot celstraffen veroordeeld op basis van grotendeels valse beschuldigingen over plannen voor een staatsgreep.
Toen Erdogan later in conflict kwam met Gülen, gaf hij diens aanhangers in het justitieel apparaat de schuld van de rechterlijke dwalingen - zoals hij de Gülenisten tegenwoordig van vrijwel alles de schuld geeft - en liet hij de officieren vrijspreken.
Oud zeer uit de Voorhamer-periode kan een rol hebben gespeeld in de couppoging. Een groot aantal officieren, zegt Levin, is nog altijd furieus over de vernederingen die ze indertijd hebben moeten slikken.
Te bizar
Kan. Mogelijk. Zou. Wellicht. Het was een weekend vol vragen, voorbehouden en vermoedens. Zo mag zeker het vierde scenario niet ongenoemd blijven. Heeft de entourage van Erdogan handig een halfbakken staatsgreep uitgelokt, het Engelse spreekwoord 'Give them enough rope to hang themselves' indachtig? In maart kwam vanuit AKP-hoek al het bericht dat Gülenistische officieren bezig waren een staatsgreep voor te bereiden.
De complottheorie lijkt te bizar om waar te zijn. Maar ja, zegt Lagendijk: "In Turkije is alles mogelijk."