Vroeger puber, later volwassen

De eerste aanzet voor puberteit bij meisjes, de borstvorming, gebeurt tot één jaar vroeger. Drie procent van de Vlaamse meisjes krijgt al borstjes op 7,7 jaar, 10 procent voor 9 jaar. Het gemiddelde ligt rond 10,6 jaar. Bij 3 procent van de jongens treden de eerste tekenen van puberteit, sneller groeiende teelballen, al op 7,6 jaar op, 10 procent krijgt al schaamhaar voor zijn tiende verjaardag.

Terwijl we bij meisjes kunnen stellen dat de borstvorming met een jaar vervroegd is in vergelijking met enkele decennia geleden, kan dat bij jongens niet met zekerheid gezegd worden. "We zien meer vroege aanzetten tot puberteit bij jongens, maar hebben niet genoeg data om te zeggen: ze puberen zo veel maanden vroeger", zegt dr. Anne-Simonne Parent van de universiteit van Luik. "Teelballen die een paar milliliter in omvang toenemen, dat is ook moeilijker te meten. Vandaar dat er minder meetgegevens bestaan."

Bij meisjes kun je moeilijk naast beginnende borstjes kijken. "Dat wordt wel meteen opgemerkt, door de meisjes zelf en hun moeders. Er wordt een beha gekocht, die meisjes willen zich opeens wat volwassener kleden, het is zichtbaarder voor de maatschappij wat zich hier afspeelt. Ook is het makkelijker te meten, en wordt de borstvorming in vele landen al jaren bijgehouden. Daar weten we dus veel meer over. Bij jongens wordt minder ruchtbaarheid gegeven aan de vroegere aanzetten tot puberteit. Voor hen wordt geen nieuwe onderbroek gekocht", aldus Parent. "Hun pubergedrag wordt ook minder gauw opgemerkt of in verband gebracht met het begin van de puberteit dan het pubergedrag van meisjes."

Preutsheid

Of jongens ook een jaar vroeger aan hun puberteit beginnen, durft Parent niet te stellen. "Ook bij meisjes tasten we nog in het duister naar het waarom en hoe van die vroegere borstvorming", zegt Parent. "Maar daar kunnen we niet om de data heen. Gegevens van twee Amerikaanse studies, PROS en NHANES, geven duidelijk aan dat de wachttijd tussen de eerste borstvorming en de eerste menstruatie langer wordt. Terwijl de menstruatie in Amerika een half jaar vroeger komt, verschijnen de eerste borsten daar anderhalf jaar vroeger. De borsten nemen dus een jaar extra voorsprong."

"Hier in Vlaanderen blijft de leeftijd bij de eerste menstruatie, dertien jaar, zo goed als stabiel sinds 1960", zegt Parent. "Maar de leeftijd van de borstvorming schuift op. Je moet nu tweeënhalf jaar tellen tussen eerste borstvorming en eerste maandstonden. De grafiek van de maandstonden in de Vlaamse groeicurven ziet er uit als een symmetrische gausscurve, maar die van de borstvorming is asymmetrisch, wat aangeeft dat we hier met een evolutie te maken hebben die nog niet is afgerond."

Omtrent die borstvorming, en ook omtrent de groei van de teelballen bij jongens, is nog van alles aan het bewegen, zegt Parent. "Ook in Denemarken is dat het geval. Een studie, in 2009 verschenen in Pediatrics, toont aan dat borstvorming ook een jaar vroeger van start gaat bij Deense meisjes. Een Vlaamse studie die hard bewijs levert dat het bij Vlaamse meisjes ook om één jaar vroeger gaat, hebben we helaas niet. Ik kan alleen van een sterk vermoeden spreken, gebaseerd op eigen en internationaal onderzoek. Er is een lange traditie voor het meten van de eerste menstruatie in onze contreien, maar niet voor het vaststellen van de eerste borstvorming. Dat werd voor de 21ste eeuw niet of nauwelijks gemeten bij ons. Factoren als preutsheid zullen daarin meegespeeld hebben. Een arts die de borstvorming van een ontluikend meisje van te dichtbij wil bekijken en gaat meten, dat gaf geen pas in de vorige eeuw. Vragen naar de leeftijd bij de eerste menstruatie, daarvoor moest minder schroom overwonnen worden."

Hoe komt het dat de leeftijd bij de eerste maandstonden bij ons stabiel blijft, en die van de borstvorming niet? "Daar is niet één reden voor, meerdere factoren spelen een rol", zegt Parent. Als de leeftijd voor de eerste menstruatie in 1850 nog op achttien jaar lag, dan had dat alles te maken met de slechte leefomstandigheden en gebrekkige voeding indertijd.

"De verklaring voor de steeds vroegere leeftijd bij de eerste menstruatie is dat kinderen in de loop van de 20ste eeuw betere voeding kregen en beter en sneller konden uitgroeien tot pubers. Sinds 1960 zien we geen substantiële toename meer, en blijft de menstruatie hangen rond dertien jaar. Misschien hebben we daar gewoon het plafond bereikt. De verdere vooruitgang in betere voedingspatronen sinds 1960 sorteert misschien nog wel effect op de borstvorming bij meisjes en de teelbalgroei bij jongens.

De betere voeding kan een rol spelen in de vroegere ontwikkeling van de secundaire geslachtskenmerken die we nu vaststellen., meent dr. Parent. Een andere factor die vaak genoemd wordt, is obesitas. "Zestien procent van de meisjes tussen zes en twaalf jaar kampt met overgewicht, en dikke meisjes raken nu eenmaal vlugger in hun puberteit. De hormonen die worden aangemaakt bij gewichtstoename, spelen namelijk ook een rol als trigger in de puberale ontwikkeling. Ook niet te onderschatten is de rol die chemische stoffen kunnen spelen. Er loopt onderzoek naar het effect van chemische stoffen die een vergelijkbaar effect hebben als oestrogeen. Van DDT tot soja en bisfenol A, dat gebruikt wordt in fopspenen voor baby's. Blootstelling aan die stoffen zou ook een vroegere aanzet van de puberteit kunnen triggeren. Bij ratten is de invloed van DDT op vroegere puberteit bewezen. Wat soja en bisfenol A betreft: die zijn omstreden maar hier is nog niks 100 procent bewezen. Het is ook moeilijk om hun invloed te bewijzen: kinderen groeien niet op in een lab, netjes onderverdeeld in een testgroep en een controlegroep die nooit aan deze stoffen is blootgesteld."

Tot slot is er ook de invloed van langere blootstelling aan licht. Kunstlicht van computer- en tv-schermen, meer bepaald. Onderzoekers vermoeden al lang dat kinderen in zuiderse landen vroeger hun maandstonden krijgen omdat daar meer en langer licht is dan in het noorden van Europa. Zo is in Finland de leeftijd voor de eerste menstruatie dertien jaar en drie maanden, in België dertien, en in Italië twaalf. De inwerking van licht op het brein zou een bepalende invloed hebben op het begin van de puberteit. In recent Italiaans onderzoek aan de universiteit van Firenze wordt zelfs een verband gelegd tussen het artificiële licht van computer- en televisieschermen en het vroeger starten van de puberteit.

Typisch pubergedrag

De vroegere aanzet van de puberteit heeft ook gevolgen op psychologisch en sociologisch vlak. "Jongeren beginnen zich niet alleen vlugger als volwassenen te kleden, ze vertonen ook vlugger pubergedrag", zegt Parent. "Puberteit betekent niet alleen dat je lichaam verandert, maar ook dat je hersenen veranderen. Pruning heet dat proces. De veranderingen in de hersenen hebben ook veranderingen in het gedrag tot gevolg." Sommige ouders hebben de indruk dat ze hun kind niet meer herkennen als het plotseling begint te puberen. Het reageert agressiever, vergeet van alles, heeft plotse stemmingswisselingen. "Er is een rechtstreeks verband tussen typisch pubergedrag en het rijpingsproces van de hersenen. Al is dat geen excuus voor onbeschoft gedrag."

Vele jongeren nemen pas tegen hun dertigste typisch volwassen beslissingen zoals trouwen, een huis kopen en kinderen krijgen. "De persoonlijkheid en omgeving spelen ook een rol in hoe vlug jongeren het pubergedrag achter zich laten en hun verantwoordelijkheid opnemen als volwassene. Sociologische evoluties, zoals langer studeren en het uitstel van het huwelijk, zorgen ervoor dat je de indruk krijgt dat jongeren langer puberachtig of onvolwassen gedrag vertonen, ook al staat dit los van de medische duur van de puberteit", meent Parent. "Dat de puberteit een jaar langer duurt, betekent niet dat ze medisch gezien later eindigt. Tegen hun zestiende hebben alle meisjes, en tegen hun achttiende hebben de laatste jongens hun puberteit doorlopen."

De duur van de puberteit ligt medisch gezien tussen vier en vijf jaar. Genetische factoren bepalen op individueel vlak hoe vroeg iemand begint te puberen en hoe lang de puberteit duurt. Vandaar de variatie tussen vier en vijf jaar. "Vroeger kreeg ik meer moeders over de vloer die dachten dat hun dochter abnormaal vroeg puberden", zegt professor Jean De Schepper, als pediater verbonden aan het UZ Brussel. "Nu is de idee dat meisjes vroeger rijp zijn algemeen verspreid. Ja, er zijn nog steeds gevallen van medisch te behandelen vervroegde puberteit in mijn praktijk. Maar als ik de cijfers bekijk, is er geen significate groei van het aantal kinderen met vervroegd puberteit."

Ter geruststelling: van vervroegde puberteit is pas sprake als meisjes voor hun achtste borstjes krijgen of beginnen te menstrueren voor hun tiende verjaardag. Bij jongens is negen jaar de grens. Met jongens die voor hun negende een groeispurt van de teelballen vertonen, ga je beter even naar de dokter. Abnormaal vroege of late puberteit kan niet altijd verklaard worden. Toch is een doktersbezoek aangeraden, omdat ook ernstige medische problemen als een verstoorde hormonenwerking of zelfs een hersentumor de oorzaak kunnen zijn. Van verlate puberteit is sprake als een meisje op haar dertiende nog geen borsten heeft gekregen of als er meer dan vijf jaar zit tussen de eerste borstvorming en de eerste menstruatie. Een meisje dat op haar twaalfde pas haar regels krijgt, is dus perfect normaal. Bij jongens ligt de grens voor verlate puberteit op veertien jaar. Als de testikels dan niet meer dan vier milliliter in volume zijn toegenomen, ga je beter naar de dokter.

Voortijdige puberteit komt vooral voor bij meisjes, verlate puberteit zie je vaker bij jongens, licht Parent toe. "Meisjes lijken veel gevoeliger voor de invloed van omgevingsfactoren, terwijl de verlate puberteit bij jongens in heel wat gevallen medisch aanwijsbare oorzaken heeft, zoals het niet correct functioneren van receptoren in het brein."

Of ze nu vroeg of laat komt, niet veel ouders zijn blij met een extra jaar puberteit. "Maar de puberteit te snel doorlopen, in twee of drie jaar, is nadelig", waarschuwt Parent. "Dat de jonge puber en zijn ouders nu meer tijd hebben om te wennen aan al die fysieke en psychische veranderingen, kan geen enkel kwaad. Integendeel, het lijkt me meer een voordeel."