Met zijn allen op moreel verlof

Een uitspraak van Jan Swerts om dit verhaal aan te zwengelen. De pianist en auteur van de wonderschone plaat Anatomie van de melancholie zegt: "Niet dat ik mezelf thuis opsluit, maar ik kom het liefst bij valavond of 's nachts buiten. En ik ga niet naar festivals, want daar zijn te veel mensen. " Honderden, duizenden, honderdduizenden lachen Swerts' woorden straks weg. Trekken met de glimlach richting Werchter, Kiewit, Boom. Wachten kwartieren op een pint, waden uren in de modder, wringen zich door de massa. Als korrels in een zandloper.

Zegt Hans van de Sande: "De meeste mensen zien al die nadelen niet. Daarvoor is de lokroep van de massa te groot." Van de Sande is sociaal psycholoog aan de Rijksuniversiteit van Groningen. Hij is gespecialiseerd in massapsychologie en behandelt in zijn colleges ook festivalgedrag. "Ik loop zelf ook wel eens rond op massa-evenementen zoals festivals, en telkens weer valt mij op hoe betrekkelijk verveeld de meeste mensen er eigenlijk bij lopen. Terwijl ze wel 75 euro hebben betaald om die afgrijselijke Springsteen op een groot televisiescherm in de verte te zien springen. Bijzonder raadselachtig vind ik dat. Het moet te maken hebben met de lijfelijke nabijheid van iemand die je normaal alleen via allerlei verschillende mediakanalen ziet."

Bovendien, zo zegt Van de Sande, heeft de mens altijd al de behoefte gehad om periodes van werk af te wisselen met periodes van ontspanning. "Toen we nog in stamverband leefden, was er van tijd tot tijd een gezamenlijk feest en ging men allemaal samen dansen of rouwen. Dat amusement is intussen 'vermarkt', waardoor het beter georganiseerd en alleen maar attractiever wordt." Ook, en vooral, het gevoel van ergens bij te horen, verklaart volgens Norbert Vanbeselaere, professor Sociale en Culturele Psychologie aan de KU Leuven (KUL), de magie van de massa, van meutes met een haast magnetische kracht.

Samen moshen

Vanbeselaere: "De mens streeft altijd naar een samenzijn met gelijkgezinden. Of het nu om een politiek partijcongres of om Graspop gaat. Op dergelijke bijeenkomsten worden onze opinies en voorkeuren gedeeld door alle andere aanwezigen, dat sterkt ons in de overtuiging dat we juist zijn. 'Zie je wel dat die muziek of die ideologie goed is', en dus tegelijk ook 'zie je wel dat ik gelijk heb'. Het biedt een gevoel van comfort, veiligheid, zekerheid en verbondenheid. Dat heb je niet als je thuis in je eentje naar een cd luistert."

Niet moeilijk om hier een sprong uit de besloten cocon van de festivalweide te maken. Opnieuw Vanbeselaere: "Mensen gaan ook sneller een restaurant of café binnenstappen waar al behoorlijk wat volk zit, dan een leeg café. 'Het kan hier zo slecht nog niet zijn, als er al zoveel andere mensen zitten', denkt men dan. 'Die kunnen toch niet allemaal verkeerd zijn?' Keuzes maken gaat gepaard met onzekerheid, en de aanwezigheid van andere mensen biedt nu eenmaal een gevoel van zekerheid. We zullen altijd de plaatsen opzoeken waar veel mensen zijn. Zelfs al we die andere mensen helemaal niet kennen. Samenzijn in een groep van gelijkgezinden: ongeacht de leeftijd en ongeacht de context is het iets wat wij belangrijk vinden."

Terug inzoomen, nu, op de zonderlinge microkosmos van het muziekfestival. Op de wei van Werchter, meer nog dan een hoogmis der rock en pop een grasberm in de tijd. Een vrijplaats zonder remmingen. Een plek waar achteloos alle sociaal aanvaarde omgangsnormen overhoop gehaald worden.

Gedachtesprong: moshen op het perron van Brussel-Noord, stel je voor. De borsten ontbloten op kantoor, aangekondigd of niet. Drinkbekers gooien in de file. 'Hoeren' brullen bij de slager.

Van de Sande: "Regels zijn altijd gebonden aan de situatie. In een kerk gedraag je je automatisch helemaal anders dan in een concertzaal, terwijl die twee ruimtes in principe helemaal niet zo fel van elkaar verschillen. Ons gedrag is enorm afhankelijk van de specifieke situatie. Dat is juist een van de aantrekkelijke kanten van een hedendaags muziekfestival: even heb je het gevoel dat het niet meer zo duidelijk omlijnd is, even heb je de indruk dat je alles zelf kunt bedenken, even heb je de idee helemaal vrij te zijn. Daarom noem ik festivals altijd morele vakantie, zonder alle geboden en verboden van elke dag."

Jenny Kestemont, doctoraalstudent sociale psychologie aan de VUB, beaamt. En voegt er meteen dit aan toe. "Je vertoeft in een grote groep, waardoor je verdwijnt in de massa. Je kent de andere niet, je bent met andere woorden anoniem. Je kunt (ongepast) gedrag vertonen zonder gestraft te worden of zonder er op aangesproken te worden. De individuele verantwoordelijkheid en remming verdwijnen. En ook alcohol is hierbij een versterkende factor."

Introvert-extravert

Ook in dit verhaal speelt de opdeling tussen introverte en extraverte mensen een cruciale rol. Kestemont: "Een festival is een sociaal gebeuren en mensen zijn groepsdieren. Meestal ga je in groep en niet alleen. Maar toch is je voorkeur afhankelijk van je persoonlijkheid. Het zijn voornamelijk extraverte personen die zich graag in een grote massa bevinden. Deze personen identificeren zich ook graag met een groep, anderen met dezelfde muzieksmaak kunnen als leden van de eigen groep worden bekeken. Als men zich als lid van een groep identificeert, zal men zich gaan gedragen zoals de andere leden. En zeker ook belangrijk hierbij is het I was there-fenomeen dat met de moderne media erg speelt. Zo kijken sommige jongeren naar het festival via hun gsm in plaats van er live van te genieten. De dag zelf nog wordt het filmpje op sociale netwerken geplaatst en kan men met zoveel mogelijk vrienden delen dat men aanwezig was op het evenement."

Veel volk als barometer van succes. Ongenoegen niet toegelaten. Vanbeselaere: "Het is een stuk aangenamer om te denken dat je waar voor je geld hebt gekregen dan dat je een miskoop hebt gedaan. Een festival is allesbehalve gratis, daarom blijven vooral de positieve herinneringen hangen."