Het multinationale GEVAAR

De mensheid is de weg kwijt. Het kapitalistisch systeem leidt tot uitbuiting van mens en natuur. Een figuur als Donald Trump toont aan dat de parlementaire democratie haar beste tijd heeft gehad, mannelijke overheersing is de basis voor sociaal onrecht in de wereld. Het zijn slechts enkele van de opvattingen van de Britse ontwikkelingssocioloog en econoom Raj Patel die hem de internationale reputatie van 'de popster' of 'messias van sociale gelijkheid' hebben opgeleverd.

De charismatische Patel (44) heeft er zijn levenstaak van gemaakt om uit te leggen dat het kapitalistische productie- en consumptiesysteem de wereld uit balans heeft gebracht. Het roer moet om. "We zijn geen slaaf van consumptie. Er is een wereld denkbaar zonder McDonald's. Een wereld waarin we weer eten wat lekker en gezond is, zonder mensen of de natuur uit te buiten."

Patel was vorige week te gast als hoofdspreker op de conferentie 'Climate Justice & Agrarian Justice: Linkages and Challenges', georganiseerd door het International Institute of Social Studies (ISS) in Den Haag. Hier debatteerden wetenschappers en activisten over de grootste uitdaging van de 21ste eeuw: hoe 9 miljard mensen te voeden terwijl we ook te maken hebben met klimaatveranderingen die de landbouwgrond bedreigen.

De droogte in Afrika maakt het onderwerp extra actueel. Het weerfenomeen El Niño doet van Madagaskar tot Ethiopië oogsten mislukken. In de loop van dit jaar zullen mogelijk 60 miljoen Afrikanen veroordeeld zijn tot voedselhulp. Het komt, zegt Patel, doordat de kleine boeren van hun land worden verdreven of gedwongen worden tot contractarbeid, waarbij ze hun eigen land verwaarlozen. De gezamenlijke vijand, zo klinkt het eensgezind op de conferentie, zijn de grote multinationals. In de grootscheepse jacht op landbouwgrond voor voedsel, maar ook voor gewassen die dienen als biobrandstof of veevoer, raken kleine boeren overal ter wereld in de verdrukking.

De sociale ongelijkheid in de wereld is wat Patel betreft geen voldongen feit. Waarom accepteren we dat de 62 allerrijkste mensen ter wereld evenveel bezitten als de allerarmste helft van de wereldbevolking samen? Met zijn priemende ogen oogt hij wakkerder dan hij is. "Jetlag", verontschuldigt hij zich.

Patel, die net aangekomen is vanuit Texas, mompelt iets over zijn kinderen. "Het was mijn beurt om voor ze te zorgen, dus ik kon pas op het laatste moment weg." Het gelijkstellen van de posities van vrouw en man binnen huishoudens, een van zijn academische stokpaardjes, past hij kennelijk in zijn eigen leven letterlijk toe. "De exploitatie van vrouwen is deel van het kapitalistisch systeem. Die uitwassen kun je nooit uitbannen zolang het patriarchaat in grote delen van de wereld blijft bestaan", vindt hij.

Patel, kind van een Keniaanse moeder en een vader uit Fiji, is opgegroeid in Londen en werkt als professor aan de Lyndon B. Johnson School of Public Affairs aan de Universiteit van Texas.

Hij werkte bij de Wereldbank, de Wereldhandelsorganisatie WTO en de Verenigde Naties, deed veel onderzoek in Afrika, is betrokken bij burgerorganisaties als Via Campesina en schreef diverse boeken over productie en consumptiepatronen. Zijn laatste boek, The Value of Nothing, werd door de New York Times tot bestseller uitgeroepen.

De wereld is uit balans, zegt u. 2 miljard mensen hebben overgewicht, 1 miljard lijden honger.

Raj Patel: "Niemand bekommert zich erom. De ene helft van de bevolking vreet zich vol, de andere lijdt onder ons consumptiepatroon. We noemen het eigen verantwoordelijkheid, maar dat is niet zo. Arme landen dragen de last van het koloniale verleden. Wij hebben grenzen getrokken die nog steeds leiden tot etnische spanningen en burgeroorlogen, wij beroven lokale boeren van hun land om er onze biobrandstof en veevoer te produceren. Wij zijn verantwoordelijk voor de klimaatverandering, niet de burgers in Sudan. Als we serieus zijn over de aanpak van klimaatverandering, dan moet je schuld bekennen en arme landen hun schulden kwijtschelden."

U duikt wel diep in de geschiedenis. Is dat nu relevant?

"De geschiedenis biedt voorbeelden waar lessen uit zijn te trekken. Neem suiker. Iedereen roept nu dat het slecht voor je gezondheid is, maar suiker is al 600 jaar lang slecht in veel meer opzichten. Dat begon op het moment dat het een commercieel product werd en de Portugezen slaven naar Madeira verscheepten om er te werken op de plantages. Commerciële productie is slecht voor arbeiders, slecht voor de inheemse bevolking én nu dus ook slecht voor de gezondheid. Als je vragen gaat stellen, moet je ze allemaal stellen."

Maar toch... moeten we het koloniale verleden niet laten rusten? Nu hebben we te maken met zaken als landroof en belastingontwijking.

"Het koloniale verleden helpt het heden te creëren. Een bedrijf als Unilever zit nog steeds stevig op de posities die het in de koloniale tijd heeft opgebouwd, zoals palmolie in Indonesië. De belastingparadijzen van nu zijn uitingen van dezelfde eeuwenoude strategie van uitbuiting, winstmaximalisering en beroving van grondstoffen. Exploitatie van mens en natuur zit diep verankerd in het kapitalistisch systeem."

Tja, wat doen we daar aan?

"Jouw lezers zullen zich dat ook afvragen. Die gaan braaf naar de biologische markt, kopen lokale producten en betalen extra voor fairtrade. En toch zien ze dat er niets verandert. Het heeft dus geen zin, denken ze. En dat klopt. Wie kan nu de wereld veranderen met een beetje winkelen? De grote truc van het moderne kapitalisme is dat ons is ingepeperd dat we allemaal maar individuen zijn."

Bewust winkelen heeft geen zin?

"Nee, want door ons consumptiepatroon als een individuele verantwoordelijkheid te bestempelen, haal je de schuldvraag bij bedrijven weg. Als twee miljard mensen in de wereld overgewicht hebben, dan is het 'onze eigen keus' dat we te dik zijn. Als een dieetgoeroe roept dat we moeten stoppen met koolhydraten en quinoa moeten gaan eten, dan is het 'onze eigen schuld' als we het niet doen en ten onder gaan.

"Wat is er met de mensheid gebeurd dat wij denken dat we behoefte hebben aan quinoa? Hoe komt het dat wij nu in de winkel als gezondheidsfreaks etiketten en labels moeten afstruinen om er achter te komen wat we eten? Is ongezond en onverantwoord eten onze eigen schuld? Ik denk het niet. Het is een maatschappelijk probleem. Als we dat onderkennen, dan kunnen we bedrijven verantwoordelijk stellen en ze regels opleggen om er wat aan te doen."

Maar bedrijven zeggen dat zij produceren waar wij als consumenten om vragen. Hoe los je dat op?

"We worden overspoeld met informatie over eten. Overal zijn verlokkingen, op uithangborden van McDonald's, in advertenties op televisie, billboards, etalages. Stop daarmee! Brazilië overweegt nu een verbod op voedingsreclames voor kinderen. Het stuit op enorme weerstand van de industrie, maar ik ben ervoor. Dat het werkt, zagen we toen reclame op rookwaar werd verboden. Als je ophoudt de consumptie te beïnvloeden, kunnen we weer zelfstandige keuzen maken. Het zou toch mooi zijn als we het plezier van lekker en gezond voedsel herontdekken? En dat dan ook nog met respect voor het seizoen, het milieu en de mensen die er hard voor werken om het te produceren. Het betekent alleen wel dat we bereid moeten zijn er meer voor te betalen."

Acht u dat kansrijk?

"Ik ben pessimistisch als academicus, maar optimistisch als burger. Ik geloof in verandering van onderuit; dat we patronen kunnen doorbreken als we onze individuele krachten bundelen. In Congo lijden mensen dagelijks voor de metalen in onze mobieltjes. Wij moeten ons ervan bewust zijn dat mensen aan de andere kant van de wereld in álle opzichten de prijs betalen voor de producten die wij willen hebben. Boeren worden direct geconfronteerd met de gevolgen van klimaatverandering of grootschalige landbouw. Als de oogst mislukt, hebben ze niets te eten. In tegenstelling tot bedrijven staan zij daarom wel open voor meer duurzame vormen van landbouw.

"Niet voor niets groeien protestbewegingen zoals Via Campesina of Slow Food nu als kool. De oplossing ligt in de opbouw van sterke lokale gemeenschappen als tegenmacht tegen de grote bedrijven en corrupte of machteloze regeringen."

U heeft geen vertrouwen in democratisch gekozen regeringen?

"Ik zou graag sterke regeringen zien, maar in de praktijk bepalen bedrijven nu de richting. Zij hebben nu eenmaal de diepste zakken. Zelfs burgerbewegingen worden gekaapt door bedrijven. Neem Uber. Dat is echt fascinerend. Het begon als een protestbeweging en nu zijn er wereldwijd duizenden onderbetaalde zelfstandigen die onder de naam Uber scanderen 'wij willen ons laten exploiteren'. De deeleconomie is feitelijk moderne slavernij."

Patel houdt internationale instituties als de Wereldbank en de Verenigde Naties, waar hij zelf werkte "om het van binnenuit te kunnen zien", verantwoordelijk voor veel misstanden. Zij zouden met hun "heilige geloof in de markt" arme landen hebben aangezet tot grootschalige landbouw, bedoeld voor export om daarmee vervolgens schulden te kunnen aflossen.

Dit "desastreuze beleid" maakte Afrika voor veel andere producten afhankelijk van import. De publieke sector werd verwaarloosd, terwijl multinationals vrij spel kregen om grond op te kopen, grondstoffen te verschepen, winsten belastingvrij weg te sluizen en mensen van hun land te verdrijven en uit te buiten. "Het gevolg is een wereldwijde trek naar de stad, waar mensen gegarandeerd in armoede vervallen."

En vervolgens staan ze in Europa op de stoep? We hebben de invasie van migranten zelf veroorzaakt?

"Inderdaad."

Zijn multinationals dan nergens goed voor?

"Jawel, sommige nemen het voortouw in het verminderen van CO2-uitstoot of het besparen op verpakkingsmateriaal. Maar ze gaan echt niet stoppen met marketing of met kinderen volstoppen met snoep. En ze gaan boeren niet leren ecologisch te produceren of te diversificeren, want daar zit simpelweg geen businessmodel in."