Filosofie voor de gewone mens

Zelf heb ik Walter Benjamin gelezen toen ik er nog niet rijp voor was", steekt Dominique Willaert (45), artistiek leider van Victoria Deluxe, van wal. "Nu ik me weer in zijn werk verdiept heb, begrijp ik het al een beetje. (grijnst) Meestal halen we onze werkthema's uit de maatschappelijke actualiteit, maar deze keer niet.

"Steeds vaker voel ik een soort droefenis over het gebrek aan aandacht voor de hedendaagse intellectuelen. Denkers als Lieven De Cauter en Frank Van de Veire, die ook over Benjamin schreven, staan in de marge van onze samenleving, terwijl ze in het centrum thuishoren. Daar wilde ik iets mee doen."

En dat deden Willaert en dramaturg Robrecht Vanderbeeken: ze 'vertaalden' de complexe ideeën van Benjamin naar 34 concrete, herkenbare thema's. Onderwerpen als Facebook, fitness, datingsites, de crisis, pornoficatie et cetera stonden centraal tijdens een infomiddag voor geïnteresseerde deelnemers aan een Benjaminproject.

Zenboeddhisme

Een groep van 16 Gentenaars met een heel diverse achtergrond ging verder en diepte de thema's uit, improviseerde, knutselde een voorstelling in elkaar en repeteerde intensief met regisseur Dominique Willaert om die op het podium tot leven te brengen, onder muzikale begeleiding van Het Collectief.

Binnen die spelersgroep neemt Eric Orens een bijzondere plaats in. Naast enkele andere rollen speelt hij in de voorstelling de verteller, Walter Benjamin zelf. Eric zelf is al zijn hele leven geïnteresseerd in natuurwetenschappen, is amateurastronoom en kwam via zelfstudie van de (cultuur)filosofie bij het zenboeddhisme uit. Gedurende het hele proces fungeerde hij als inhoudelijk klankbord voor de regisseur.

Hij kijkt bescheiden bij zo veel lof, maar erkent zijn affectie voor dit project. "Ik voel me een beetje verwant met Benjamin: ik ben zelf half Duits en ook ik ben een observator, iemand die toekijkt vanaf de zijlijn." De timide Eric is niet iemand die je meteen op een podium verwacht, en hij al zeker niet. "Maar tot mijn eigen verbazing heb ik erg genoten van het menselijk aspect tijdens het creatieproces.

"Flamboyant zal ik nooit worden, maar van mijn vrienden hoor ik dat ik spontaner en socialer ben geworden. Ik ben er nu ook aan gewend dat ik vaak aangeraakt word, iets wat ik vroeger niet leuk vond. Dat komt omdat dat hier heel gewoon is." (lacht)

De andere spelers waren vooraf niet zo vertrouwd met Benjamins ideeën, al hadden sommigen toch al van hem gehoord. "Ik had op school over hem geleerd, maar daarna niets meer mee gedaan", vertelt Bénédicte Verhegghen. "Als je de teksten leest, komt het aanvankelijk heel abstract over, maar Dominique heeft het allemaal zo pragmatisch gebracht, dat het direct begrijpelijk was." Aziz Boukzar vult aan: "Benjamin is begaan met de maatschappij, en zijn werk sluit nauw aan bij dagelijkse ervaringen van ons allemaal. De dagelijkse catastrofes bijvoorbeeld: kijk je naar het nieuws, dan zie je rampen en miserie. La condition humaine."

'Het is als een boer'

Tom Staes voelt zich vooral aangesproken door het thema van 'de verslagenen': "Werklozen, mensen zonder diploma, mensen met tegenslag... wij allemaal hier zijn verslagen in de economische strijd." Pascale Pringels heeft dan weer vooral oog voor het politieke aspect: "Het is als een boer die voren trekt in zijn akker en zo onderliggende problemen naar boven woelt. De jaren dertig, met Hitler... Straks is het hier niet veel beter. Er loert een reëel gevaar en we zien het gewoon niet."

Annemie D'Huyvetters wil graag het sociale aspect van het project benadrukken: "Het is een fantastische bende, we leren veel van elkaar en we zorgen voor elkaar. Dat smeedt een band voor het leven. Verder is dit een prachtig medium om los te komen en je eigen emoties te verwerken."

Dat geldt ook voor Willaert zelf, overigens. "De voorstelling weerspiegelt ook mijn eigen emancipatieproces op intellectueel vlak. Ik ben een arbeiderszoon, die gelukkig een aantal kansen heeft gekregen. Met @wBenjamin2014 wil ik een ode brengen aan de intellectuelen en aan hun 'vertalers', zoals gedreven leraren. Hen moeten we koesteren."

Victoria Deluxe en Het Collectief, @wBenjamin2014, tot 24 mei, De Expeditie, Gent. www.victoriadeluxe.be

---

Walter Benjamin in vogelvlucht (1892-1940)

De Duits-Joodse marxistische cultuurfilosoof Walter Benjamin (1892-1940) verrichtte kritisch onderzoek naar de moderniteitscultuur. Zijn brede analyse omhelst domeinen als geschiedenis, taal, kunst en technologie. Op de achtergrond spelen theologie en joodse mystiek een belangrijke rol.

Benjamin pleitte voor de ontwikkeling van een nieuw historisch bewustzijn. Centrale begrippen in zijn werk zijn onder meer 'ervaringsarmoede' en 'de verteller' (persoon die kennis en ervaring overdraagt).

Belangrijk in Benjamins oeuvre is Das Passagen-Werk (of het Arcaden Project), een grote studie naar de wortels van de 20ste-eeuwse cultuur in het Parijs van de 19de eeuw. Het bestaat uitsluitend uit tekstfragmenten: duizenden citaten, en commentaren en reflecties van Benjamin zelf. Hij documenteert onder meer de wereld van de Parijse, met glas en gietijzer overkoepelde, passages ('arcades') en het opkomende consumentisme, door de ogen van 'de verslagenen' (de gewone mensen) en marginale figuren als de 'flaneur' en de hoer. Doel van het Arcaden Project is een nog sluimerend maatschappelijk zelfbewustzijn wakker te maken.

Benjamins methode om losse tekstfragmenten bijeen te brengen, de literaire variant van Brechts 'montagetechniek', zorgt voor een soort schokkerigheid bij het lezen. Dit effect moet de lezer uit zijn droom doen ontwaken. Deze surrealistisch aandoende literaire montage inspireert steeds meer hedendaagse kunstenaars.

Benjamin heeft Das Passagen-Werk nooit voltooid, gezien zijn plotse dood in 1940. Op de vlucht voor de nazi's maakte hij 's nachts in een hotel in de Spaanse grensplaats Portbou een einde aan zijn leven. Samen met een groep andere vluchtelingen was hem immers de toegang tot Spanje ontzegd. De volgende ochtend zou de groep terug naar Frankrijk worden gebracht. Voor Benjamin betekende dit uitlevering aan de Duitsers en uiteindelijk concentratiekamp.

Het werk van Benjamin is omvangrijk, moeilijk, fragmentarisch en vaak tegenstrijdig. De Vlaamse cultuurfilosoof Lieven De Cauter doet in De Dwerg in de Schaakautomaat - Benjamins verborgen leer (1999) een verdienstelijke poging om er eenheid in aan te brengen.