Wie meer inspraak verleent, oogst minder rechtspraak

Op maandag 29 november 2004 hebben representanten van alle bewonersgroepen rond het Antwerpse Kievitplein een projectontwikkelaar in kortgeding gedagvaard. Context: grootschalige kantoorontwikkeling in het hart van Antwerpen. Stelling: ten onrechte verleende bouwvergunning door de overheid, binnen een wettelijk ongeldig uitvoeringsplan. Doel: een leefbare wijk met aandacht voor evenwicht van functies (werken, wonen, ontspannen) in plaats van een kantoorwijk die doods wordt na de werkuren. Gemoedsgesteldheid: zenuwachtig, want een grote projectontwikkelaar en impliciet het stadsbestuur en het Vlaamse Gewest voor de rechtbank dagen is niet vanzelfsprekend.W at vernemen de bewoners enkele dagen later? Dat de Vlaamse minister van Openbare Werken en Leefmilieu voortaan dergelijke rechtsgang onmogelijk wil maken, want het zouden slechts juridische vertragingsmanoeuvres zijn die het algemeen belang niet dienen.

Is dit een juiste reactie van overheidswege? De Vlaamse bouwmeester bOb van Reeth vindt alvast van niet. "Het is een lovenswaardig initiatief van de buurtcomités dat zij op die manier hun rechten opeisen", zegt hij (DM 3/12). Waarom? "Omdat goede stedenbouw betekent dat je aan het stadsweefsel werkt."

Net daarom trokken de buurtcomités naar de rechtbank. Niet om te vertragen en vast te houden aan een bestaande situatie, wel om een toekomstgerichte omgang met het stedelijk leefmilieu te bespoedigen. Vervolgens zien ze zich echter andermaal geplaatst in de hoek van de lichtzinnige klagers die slechts voor oponthoud en bijkomende kosten zouden zorgen. Zijn dergelijke juridische initiatieven lichtzinnig? En wat heet oponthoud?

Op donderdag 2 december werd de zaak ingeleid bij de Antwerpse rechtbank van eerste aanleg. Die avond zaten bewonersgroepen en actiecomités van verschillende grote Vlaamse steden samen op een bijeenkomst georganiseerd door de Bond Beter Leefmilieu. Ze wisselden ervaringen uit om het intussen tot symbool verheven Kievit-dossier in een breder kader te plaatsen. Aan rode draden door de getuigenissen geen gebrek: bewoners worden steevast te weinig en te laat in het beslissingsproces geconsulteerd, de overheid gaat transparant noch communicatief te werk, de bestaande inspraakprocedures blijken inefficiënt, politici en projectontwikkelaars koesteren een fundamenteel wantrouwen tegenover buurt- en milieuverenigingen, grootschalige bouwprojecten vormen te zelden het onderwerp van ernstige publieke discussies en bijna nooit van een politiek debat, de krachtlijnen van dergelijke projecten worden daarentegen door een kleine kring van investeerders en kabinetsmedewerkers vastgelegd, wanneer die met het onderhandelde resultaat naar buiten komen is er geen ruimte meer voor wezenlijke veranderingen enzovoort.

De civiele samenleving (zowel individuele bewoners als Vlaamse ngo's) ziet zichzelf bij grote bouw- en wegenprojecten voortdurend achter de feiten aanhollen. In Gent kreeg men onlangs te horen dat de plannen voor de nieuwe stationsbuurt "nog niet rijp genoeg" waren om in overlegrondes aan het publiek voorgelegd te worden, terwijl de maquettes ervan al op de website van de NMBS staan. Aan bewoners in Antwerpen liet de minister van Ruimtelijke Ordening recentelijk verstaan dat niet gecommuniceerd werd "tijdens de lopende procedure", terwijl de bouwaanvraag voor het gecontesteerde complex al ingediend was.

De dag na de BBL-bijeenkomst kregen de aanwezigen een zoveelste bevestiging van hun bevindingen te lezen. "Natuurpunt verwerpt plan-MER Antwerpen" kopte de Gazet van Antwerpen. De milieugroepering noemde het hoofdrapport van het plan-milieueffectrapport voor de Oosterweelverbinding onder de Schelde "knoeiwerk" dat geen enkele juridische basis heeft. Het document blijkt niet meer dan een studie, maar toch wordt de indruk gewekt dat het voldoet aan de Europese richtlijn en dat men nu een wettelijke grond heeft om het Oosterweel-tracé aan te duiden. Natuurpunt hekelde verder dat de bewoners- en natuurgroepen alleen het hoofdrapport kregen om advies te geven, terwijl de stedelijke overheden van Antwerpen en Zwijndrecht voorafgaandelijk ook de 1.000 bladzijden technische deelrapporten mochten inkijken.

Wie zal verwonderd zijn wanneer Natuurpunt in de nabije toekomst stappen onderneemt om een beslissing genomen op basis van dit soort decretaal werk en binnen dit participatiemodel juridisch aan te vechten?

Protesterende burgers zijn doorgaans niet uit op vertraging, wel op respect voor de wet, voor het leefmilieu en uiteindelijk ook voor zichzelf als betrokken bewoners. Toen Europa het Vlaamse Gewest veroordeelde omdat het bij de heraanleg van de Antwerpse leien fundamentele rechtsregels had overtreden, liet het procederende Antwerpse collectief StRaten-Generaal de werken bewust niet stilleggen, omwille van het maatschappelijke belang van een goede voortgang der werken. Het punt was gemaakt, opdat de overheid er in de toekomst naar zou handelen. Dat volstond.

Een overheid die adequate inspraakprocedures bevordert en zelf de wettelijke bepalingen respecteert, hoeft geen oponthoud te vrezen. Bewonersgroepen beslissen pas naar de rechtbank te stappen wanneer ze zich gepasseerd voelen of wettelijke onregelmatigheden willen aanklagen.

De overheid doet dan ook beter aan zelfonderzoek in plaats nog maar eens met een beschuldigende vinger naar de burger te wijzen. Het profijt voor de politiek zou op termijn minstens dubbel zijn. Wie op een verstandige manier inspraak verleent tijdens de planningsfase zal zich minder geconfronteerd zien met gerechtelijke uitspraken tijdens de uitvoeringsfase. Bovendien kunnen bijtijds gegeven én opgevangen maatschappelijke signalen een steun betekenen voor administraties en besturen die zelf vaak onder druk staan om (te) grote toezeggingen te doen aan belangrijke economische spelers.

Manu Claeys,

de auteur van deze bijdrage, is publicist en lid van De Ploeg, een vereniging van buurtcomités in de Antwerpse Kievitwijk.