Uit de as herrezen

Claire Underwood zit op een stoel, gefilmd van opzij. De slinkse echtgenote van politicus Frank Underwood in House of Cards heeft haar blik op oneindig. Ze neemt een trek van haar sigaret. Het uiteinde licht fel op in de 30 seconden durende teaser, in zwart-wit gefilmd. Claire laat de sigaret iets zakken, maar haar blik blijft onbewogen: je ziet haar broeden op een volgende list.

Enkele seconden later blaast Claire een strakke streep rook richting de muur. Daarna verschijnen de Amerikaanse vlag en het Netflix-logo in beeld, en de premièredatum van het nieuwe seizoen van House of Cards. Dat Claire (Robin Wright) en Frank (Kevin Spacey) in de serie elke avond genieten van een sigaretje bij het raam is één ding, maar dat roken centraal staat in een trailer: ongekend.

Het lijkt alsof er in Amerikaanse tv-series steeds meer wordt gerookt. Carrie Bradshaw begon ermee in Sex and the City, rond de millenniumwisseling. Roken zonder schaamte, hoe durft ze? Realistisch, vonden anderen. Daarna volgden Tony Soprano in The Sopranos, Hank Moody in Californication, Jesse Pinkman in Breaking Bad, Jessa Johansson in Girls, Agustín in Looking, Lip Gallagher in Shameless, Rust Cohle in True Detective en Carrie Mathison in Homeland - zelfs tijdens haar zwangerschap.

Chandler van 'Friends'

Opvallend is dat deze dramaseries zich allemaal in het nu afspelen. Dat iedereen in Boardwalk Empire (jaren twintig en dertig) en Mad Men (jaren vijftig en zestig) rookt, is logisch. Het waren andere tijden, men wist niet beter. Maar de moderne, slimme en welvarende personages in series op HBO, Showtime en Netflix weten dondersgoed dat roken slecht voor ze is. Toch doen ze het. Wat zit hier achter? Is het simpelweg omdat rook cinematografisch goed werkt? Is roken als handeling weer cool geworden? Of verkiezen tv-makers de antiheld boven de brave hendrik?

De zichtbaarheid van roken is in series inderdaad toegenomen, zegt docent populaire cultuur Dan Hassler-Forest van de Universiteit van Amsterdam. "Betaalzen-ders als HBO willen zich distantiëren van de mainstream-tv. In hun series tonen ze dus expliciete seks, buitensporig geweld, grof taalgebruik, alcohol, drugs en ook roken. Dat slaat aan, kijkers genieten van subversieve series met personages die foute dingen doen, maar toch sympathie opwekken."

Het rookgedrag van Rust Cohle (Matthew McConaughey) in True Detective doet veel kijkers naar een pakje peuken grijpen. "Hij lurkt zo riant aan een sigaret, dat elke ex-roker ervan begint te trillen." Iemand anders post op een forum dat hij is "geobsedeerd" door de manier waarop Cohle rookt. "Hij inhaleert zo ontzettend lang, als een ter dood veroordeelde die op death row zijn allerlaatste sigaret rookt." Een derde kijker zegt dat hij voor elke aflevering een pakje sigaretten in huis haalt.

Zogenaamde premiumzenders als HBO en Showtime kunnen in Amerika dergelijk gedrag uitzenden omdat ze achter een betaalmuur zitten. Jonge kijkers hebben zo geen toegang tot expliciete beelden, waardoor de Federal Communications Commis-sion ze met rust laat. En conservatieve kijkers nemen simpelweg geen abonnement. Omdat die zenders ook reclamevrij zijn, worden ze niet gehinderd door de bemoeienis van adverteerders, die bij de grote commerciële open-net-zenders als ABC, CBS en NBC wel een vinger in de pap hebben.

NBC bedacht in de jaren negentig personages die een hekel hebben aan roken. Bijvoorbeeld in Seinfeld. Kramer: "Dat iemand rookt, maakt hem niet gelijk een slechter mens." Jerry: "Niet?" In Frasier walgt Niles van Bebe's slechte gewoonte. Net als zijn broer Frasier, die haar spottend vraagt: "Wat is er nou zo geweldig aan roken?" Of Chandler in Friends, die seizoenen lang lijdt onder zijn nicotineverslaving. Zijn vrienden vinden het maar triest dat hij zijn impulsen niet onder controle heeft. Er was sowieso geen buitensporig gedrag te zien. Er werd niet gerookt, niemand gebruikte drugs, dronkenschap was altijd gezellig en seks gebeurde onder de lakens, met het licht uit.

Die gezondheidsgekte in de jaren negentig komt voort uit de strijd van de antirooklobby. Dankzij voorlichtingscampagnes en rechtszaken tegen de tabaksindustrie en reclamemakers werd het beeld van de stoere, rokende Marlboro-man en de sexy, rokende Hollywoodster kapotgemaakt, zegt Hassler-Forest. Tv-makers gingen zich minder richten op de "simpele arbeidersgezinnen", zoals de fastfood vretende, kettingrokende families in Roseanne en Married with Children. De "rijke, slimme yuppen" kwamen op de voorgrond, zegt Hassler-Forest. Psychiater Frasier Crane, paleontoloog Ross Geller. "Die rookten niet, dat was iets voor de lagere klasse."

Rokers zijn sindsdien geen stoere cowboys of verleidelijke babes meer, maar stakkers zonder ruggengraat. Hilary Graham van de Universiteit van York schrijft in haar boek Smoking, Stigma and Social Class dat rokers steeds vaker worden gezien als vervelende "outsiders" die met hun slechte gewoonte de gezondheid van anderen schaden. "Vooral armere bevolkingsgroepen, die statistisch gezien meer roken, moeten het ontgelden."

Vervelend dronken

Maar als roken populairder is onder de zogenaamd lagere sociaaleconomische klasse, waarom doen de slimme hipsters in HBO-series dan vrolijk mee? "Roken is ook een vorm van slumming", zegt mediawetenschapper Hassler-Forest. Welvarende jongeren uit de stad flirten volgens hem bewust met "white trash, de onderklasse zonder geld, fatsoen en cultuur, om zich zo te onderscheiden". Het is geen toeval dat Jessa het enige personage is in Girls dat constant rookt (en drugs gebruikt). Ze wil bohemien zijn: onaangepast en ongeremd.

Kijkers zijn klaar met voorbeeldige, smetteloze personages. We leven niet meer in de zorgeloze jaren negentig. We kunnen geen werk vinden, ons spaargeld is verdampt en alle levensmiddelen waarvan we onbezorgd genoten, veroorzaken nu kanker. De wereld is een stukje donkerder geworden, het leven wat minder rooskleurig. Het laatste waaraan we behoefte hebben als we 's avonds onderuitgezakt op de bank zitten, is het gemoraliseer in tv-series. We identificeren ons met de antiheld van vlees en bloed. Personages die hun huur niet kunnen betalen, die vervelend dronken worden, die hun agressie niet onder controle hebben en hun partner belazeren. Dan valt dat ene sigaretje nog best mee.