Naar de geest van de mens

De verleiding is groot om zijn naam op z'n Vlaams uit te spreken. Maar de biografie van Roger Ballen vermeldt New York als geboorteplaats, hij woonde en studeerde in Berkeley, California en al decennia leeft hij in Zuid-Afrika. Dan gaat de telefoon over, "ergens in Engeland", hij is in Europa en vanaf woensdag zelfs in wat hij zo mooi "Ghent" noemt.

64 is Roger Ballen maar google zijn naam en je stuit op Asylum of the Birds. Of, via YouTube, op de clip van de Zuid-Afrikaanse groep Die Antwoord bij hun song 'I Fink U Freeky': directed by Roger Ballen, lees je. En wat je twee keer ziet, is het werk van een opmerkelijke fotograaf die een weg is ingeslagen die je verrassend kan noemen.

Reiziger in de psyche vindt hij, zegt Roger Ballen dus aan de telefoon, wel een goed gevonden titel voor een overzichtstentoonstelling die het Museum Dr. Guislain aan de fotograaf wijdt. Hij zegt dat hij zich zelfs dertig-veertig jaar geleden al een meer "psychologisch georiënteerd fotograaf" vond, eerder dan een fotograaf die zich sociaal of maatschappelijk of politiek engageerde. "Mijn hele werk is een reis door de psyche van de mens geweest", zegt Ballen.

"Een existentiële reis. Ik heb altijd gefocust op beelden die iets zeiden over het innerlijke van de mens en, daardoor zeker ook, over wat zich in mijn eigen innerlijke afspeelt. Mijn werk is fundamenteel psychologisch. Altijd geweest."

We scrollen door zijn werk en stoten eerst op Boyhood: zwart-witbeelden van spelende kinderen in Amerika, in China, in Sri Lanka. "Zelfs dat is een trip naar mijn eigen roots, naar hoe ik vijftien jaar voor ik die beelden maakte zelf was als kind. Dan al zie je die focus: het is er altijd geweest. Het is onmogelijk te zeggen waarom of wanneer ik begonnen ben met die kijk op de psyche van de mens. Het was niet dat het all of a sudden startte, het was een proces van de ene stap naar de andere. Het was nooit een beslissing."

Misschien helpt dit: Roger Ballen was 18 in 1968 toen hij aan de universiteit van Berkeley psychologie studeerde. 1968 kennen wij van Parijs en van de studentenopstanden, maar ook in Berkeley zat hij naar eigen zeggen in the middle of it. "Die periode had een immense impact op de rest van mijn leven. Het was een periode van rebellie tegen het establishment, van mensen die zich konden uitdrukken zoals ze zelf wilden."

Gek genoeg studeerde hij wat hij niet wilde worden, psycholoog, maar werd Roger Ballen het dus misschien via wat hij wel werd: fotograaf. Naast geoloog, een job die hij 30 jaar uitvoerde. "Fotografie was er altijd in mijn leven, dat komt door mijn moeder", zegt hij. "Ze overleed toen ik 23 was, maar ze had dus altijd gewerkt voor het Magnum-fotoagentschap in New York. Niet als fotografe, ze werkte er als assistente voor mensen als André Kertész en Henri Cartier-Bresson.

"Dat waren mensen die ik gewoon thuis over de vloer zag komen. En die me, tot vandaag, beïnvloeden. Kertész deed me inzien dat er meer is dan documentaire fotografie. Het 'beslissende moment' van Cartier-Bresson is nog altijd één van de belangrijkste principes in reportagefotografie. Van Paul Strand leerde ik het vierkant formaat gebruiken, tot vandaag doe ik dat. En Elliott Erwitt leerde me dat er in goede foto's ook plaats kan zijn voor humor."

Grote oren

Verder bladerend kom je via Dorps: Small Towns of South Africa bij Platteland. Zijn beelden van 'rural South Africa'. Daarin kom je automatisch bij de foto van Dresie en Casie, de tweeling van de opvallend grote oren en de stuurse blik, gemaakt in West-Transvaal in 1993. Hij noemt het "de foto die tot aan mijn dood zal meegaan". Een café dat Het Kwadraat heet en dat in het Vlaams-Brabantse Holsbeek ligt, heeft Dresie en Casie zelfs op hun lichtreclame staan.

Dat wist Ballen niet, allicht worden daar pinten gedronken zonder copyrights, maar hij maalt er ook niet om. "Als een foto op die manier meer mensen bereikt, is dat goed."

Waarom net dit beeld mensen zo raakt? "Blijkbaar heeft hij een diep effect. Zoals McDonald's met hun hamburgers een basissmaak van de mensen raakt, zo kan het soms ook met een kunstwerk het geval zijn. De manier waarop de tweeling kijkt, gaat recht in de ziel van mensen. Misschien houden ze de kijker zelfs onbewust een spiegel voor. Ik zeg wel: misschien. Ik weet niet of ik het juist heb. Ze zouden voor een archetype kunnen staan die een diepe laag in het onbewuste raken."

De twee wonen, volgens Ballen, nu in een rusthuis in Johannesburg en zijn nog altijd trots op hun foto: "Hij heeft altijd op meerdere plaatsen in hun huis gehangen." In diezelfde reeks zie je een oude gevangenisbewaker met zijn vrouw. Een militair met kepi. Wat hen bindt, is iets ondefinieerbaars marginaal. Misschien wel de rand van wat dan de Zuid-Afrikaanse samenleving was.

Het wordt 1997. Ballen heeft steeds meer gefotografeerd in wat zijn nieuwe thuisland is geworden, maar beslist om niet langer documentair te werken. Hij verandert zijn naamkaartjes: bij 'photographer' komt 'artist' te staan. "Ik bleef dezelfde Rolleiflex-camera gebruiken die ik al dertig jaar gebuikte, ik bleef op vierkant formaat en in zwart-wit werken. Ik geloof niet in kleur. Kleur pretendeert de realiteit weer te geven, maar zo zit het niet in mijn hoofd."

Vogels als metafoor

Zacht evolueerde zijn werk dan: mensen verdwenen meer en meer, er kwamen installaties bij, sculpturen, draad, dieren. Regelrecht vooruit vanaf 2003. "Het heeft er niks mee te maken dat ik gedemotiveerd geraakte, integendeel, maar door mensen te laten kijken naar gezichten om armoede, lelijkheid of schoonheid te tonen, vond ik dat er te weinig op het ruimere plaatje van de mens werd gelet.

"In Asylum of the Birds zie je dat goed: ik gebruik er bijvoorbeeld vogels als metafoor, ook opnieuw voor wat zich misschien in het hoofd van Roger Ballen afspeelt. De complexiteit en de schoonheid van het leven, vaak heel verwarrend, probeer ik op die manier in mijn beelden te krijgen. Foto's te maken dus die op zich staan. Die geen uitleg meer behoeven."

Dat is moeilijk, een organisch proces, hij heeft het al vaker gezegd. En in Reiziger in de psyche in Gent zie je die decennialange reis van Roger Ballen. Vraag is of die dertig jaar hem zelf uiteindelijk antwoorden gaf op existentiële vragen. En op inzicht in de mens? "Ik heb in ieder geval geen inzichten die de wereld zullen veranderen", zegt hij. "Ik ben wel blij dat ik al veertig jaar mensen aan het nadenken zet. En in alle bescheidenheid: als ik vijf procent van de menselijke psyche begrijp, dan prijs ik mezelf al gelukkig."

Roger Ballen. Reiziger in de psyche loopt vanaf 22 maart tot en met 31 augustus 2014 in het Museum Dr. Guislain in Gent. Alle info op www.museumdrguislain.be