Als de gruwel opwindend wordt
Hoe kan de ene mens een andere mens het hoofd afhakken? 'Voor de beul is het slachtoffer geen mens meer. En er is een god die dit goedkeurt, een groep die het aanmoedigt en de belofte van roem na een leven van miskenning. Meer heeft de mens niet nodig voor oorlogswreedheden.'
Aan de Universiteit van Konstanz in Duitsland worden de onthoofdingsvideo's van IS vanuit één specifieke hoek bestudeerd. "Hoe zijn Jihadi John en co in staat tot deze executies", zegt psycholoog Roland Weierstall.
Al vijf jaar doet zijn afdeling onderzoek naar gedrag in gewapende conflicten als die in Congo, Oeganda, Colombia en de genocide van Rwanda. De psychologen hebben al ruim 3.500 strijders ondervraagd. Weierstall: "We willen het proces begrijpen tussen de eerste daad en het stadium waarin doden en martelen een kick geeft."
Duidelijk is dat de IS-onthoofder(s) in die fase zit(ten). "Hun kalmte, zelfs op het moment wanneer ze beginnen te snijden, valt op. De handen beven niet. We weten dat er in de mens een biologisch mechanisme ingebakken zit om, in bepaalde omstandigheden, geweld als iets positiefs te ervaren. Iemand moet echter al ver in het proces van de wreedheid zitten om zo rustig aan een onthoofding te beginnen. Ook zie je in de video's dat deze mensen in de fase zitten waarin doden een automatisme en een plezier is geworden."
Bloed ruiken
Een derde van de ex-strijders die de expert met zijn team onderzocht zei opgewonden te zijn bij het uitvoeren van de gruwel. Dat blijkt ook een beschermingsmechanisme: de groep die opwinding ervaart, heeft nadien geen last van trauma's. En het verklaart volgen Weierstall ook waarom de IS-onthoofders geen problemen lijken te hebben met een van de meer 'intieme' en bloederige manieren om iemand om te brengen.
"Dat is net wat iemand in die fase wil. Bij de eerste daad zie je dat doders of folteraars de nabijheid van het slachtoffer niet aankunnen. Eenmaal die drempel is overschreden, wil de doder nauwer contact met het slachtoffer, wil hij meer lijden zien, wil hij meer bloed ruiken."
Het slachtoffer is voor de beul dan al lang geen medemens meer maar gedehumaniseerd. "Dat is de eerste voorwaarde om te kunnen doden of martelen. Meestal hebben mensen het daar moeilijk mee. Legers investeren om soldaten over die drempel te helpen. Maar soms glijdt iemand als vanzelf af tot in dat wreedste stadium. Dat kan snel gaan. Er is meer nodig dan enkel ontmenselijking, maar ter illustratie: ook 'wij', de westerse wereld, zien de IS-beulen ondertussen al niet meer echt als mensen", zegt Weierstall.
Afgaand op wat bekend is over de beul van James Foley leidde de man nog niet zo lang geleden een luxueus leventje als Londense rapper. Ook van andere IS-strijders is geweten dat ze een 'gewoon' leven inruilden voor deze strijd waarin kelen worden doorgesneden.
Weierstall: "Dat is enkel de oppervlakte. Het is bekend dat Jihadi John opgevoed werd met Al Qaida als leidraad. Het idee dat de ongelovigen bestreden moeten worden is er van jongsaf ingehamerd, en dat is de eerste stap naar de ontmenselijking. Zeker wanneer dan ook een god of een almachtige leider dat idee rechtvaardigt, vergemakkelijkt dat wreedheid jegens anderen. Exact dat gebeurde in nazi-Duitsland.
"Daarnaast is het een misverstand dat luxe of een westerse omgeving beschermen tegen wreed gedrag. Iemand die psychisch of sociaal verwaarloosd, gediscrimineerd of gekrenkt is, is sneller te overtuigen tot geweld vanuit een wraakgevoel, luxe of niet."
Naast de ontmenselijking speelt volgens de psycholoog dus ook een patroon van actie en reactie. Weierstall: "De mensen in ons onderzoek zijn gewone mensen die toch monsterachtige dingen hebben gedaan. Ouders moesten hun kinderen doden en de ledematen als ketting dragen. Vrouwen moesten de penis van hun man afsnijden waarop hij die moest opeten. De menselijke creativiteit kent ook op dit vlak geen limieten."
Sneeuwbaleffect
Maar altijd weer komt terug dat er aanvankelijk een gruweldaad wordt begaan omdat het moest, uit verdediging, uit vrees voor eigen leven of uit vrees dat de eigen groep aangevallen of overmeesterd zou worden. "Wie dan zelf tot een gediscrimineerde minderheid behoort en zich kan aansluiten bij een groep die het heft in handen neemt en de ander ontmenselijkt, zal sneller overgaan tot iets wat nog gruwelijker is dan wat hem of zijn groep is aangedaan. Zo ontstaat een sneeuwbaleffect van wreedheden."
En dat maakt deel uit van normaal menselijk gedrag. Weierstall. "Die IS-beulen zijn geen psychopaten of mensen met een psychose. Ze kunnen wél medelijden hebben met hun vrienden of familie en zijn wél toerekeningsvatbaar. Ook zij hebben geleerd hun agressieve neigingen te onderdrukken. Maar je kunt mensen ook leren om wreed te worden, en dat is precies wat wordt gedaan in deze groeperingen.
"Na de ontmenselijking en het geweld dat begon uit woede en haat jegens die ene ontmenselijkte groep, ontstaan die positieve gevoelens en kun je echt spreken van bloeddorst. Het feit dat de IS-filmpjes overal circuleren, geeft nog een extra motiverende kick voor de beul. 'Kijk eens hoe stoer ik ben', zegt hij aan zijn medestanders en aan de rest van de wereld."