De open poort tussen kunst en psychiatrie

"In mijn ouderlijk huis in Geel is alles begonnen", vertelt Jan Hoet (77). Hoet woonde er tot 1946, toen hij tien was. "Mijn vader was psychiater en tandarts, en zoals de traditie in Geel het wil, woonden er bij ons psychiatrische patiënten in huis. Geel is al eeuwen bekend voor de zogeheten gezinsverpleging. Voor ons, kinderen, was het doodnormaal om samen te zijn met de 'zottekes', zoals wij ze liefkozend noemden. Nu is dat woord niet meer politiek correct. Er woonde bij ons een meisje met een klein hoofd, dat de hele dag breide, een jongen die schizofreen was en ons vertelde over lilliputters die over zijn hand liepen en een jongen die epilepsie had, maar wij wisten perfect wat we moesten doen als hij weer een aanval had."

De bedoeling van de gezinsverpleging is altijd geweest om patiënten zoveel mogelijk in het gewone leven te integreren. "Eind jaren dertig waren er 3.800 patiënten in een stadje van 19.000 inwoners", vertelt Hoet. "Dat betekent dat in één gezin op de drie een patiënt woonde. Nu is dat aantal verminderd tot 300. Er kunnen minder gezinnen aan opvang doen - man en vrouw gaan samen uit werken - en er is in de psychiatrie ook veel veranderd: medicatie is verbeterd, en er bestaat zoiets als dagkliniek en beschut wonen."

Outsiders

Van jongs af aan was er bij Jan Hoet ook kunst in huis. "Mijn vader was een collectioneur." Hoet groeide op tussen kunst en kunstenaars. In het ouderlijke huis zit nu Yellow Art, een plek waar vrije ateliers zijn en patiënten begeleid worden die kunst willen maken. Paul Blockx en Willy Casier zijn twee zogeheten outsiderkunstenaars, die in Geel leven en werken en van wie uitstekende, aangrijpende tekeningen opgenomen zijn in de tentoonstelling. "Willy Casier had een carrière als architect. Hij kwam in een zware depressie terecht, maar heeft zichzelf teruggevonden door te schilderen en te tekenen", zegt Jan Hoet.

InMiddle Gate Geel '13maakt Hoet geen onderscheid tussen kunstenaars en outsiders. "Ik breng alles door elkaar. Ik heb maar één criterium: kwaliteit." Zo staat er in de Halle een prachtige assemblagesculptuur van Auguste Forestier ("een topwerk van een outsider") tegenover een tekening-collage van Louise Bourgeois en een primitief beeld uit zwart Afrika.

"Picasso, Matisse en Braque hebben in het begin van de twintigste eeuw zwart Afrika ontdekt", vertelt Hoet. "Door hun toedoen is men de primitieve beelden later als kunst gaan beschouwen. Kort na de Tweede Wereldoorlog ontdekte de Franse kunstenaar Jean Dubuffet de kunst van psychiatrische patiënten. Hij noemde dat 'art brut'. Hoewel er al veel tentoonstellingen zijn gehouden(Hoet maakte 'Open Mind (Closed Circuits)' in 1989 en zowel het Museum Dr. Guislain als art)&(marges houdt er zich intensief mee bezig, ER)worden de outsiders nog niet helemaal als kunstenaars beschouwd."

De titelMiddle Gateverwijst naar de poort in het midden, de opening tussen kunst van insiders en outsiders. Ook de

affiche is veelzeggend: ze toont een oude klok uit het Gasthuismuseum van Geel. De klok heeft maar één wijzer. "Ze is dus niet in orde, maar toch geeft ze twee keer per dag de juiste tijd aan", aldus Hoet. Ontregeling is waar Geel mee omgaat, maar goede kunst veroorzaakt ook ontregeling. "Ik wil ook de bezoeker van de tentoonstelling verstoren en ontregelen. Want welke kunstenaar is een outsider en wie niet?"

Mythe

We wandelen samen door de prachtige kamers die Hoet in de Halle heeft ingericht, een intieme, museale opstelling met werk van Redon, Picasso, Paul Klee, Paul Mc Carthy, Fred Bervoets, Bruce Nauman en Thomas Schütte. "Kijk," zegt Hoet, "hier hangen de werken van Willy Casier. Als ik niet zeg dat het outsiderkunst is, zou je het niet zien. En daar hangt iets waarvan je misschien wél denkt dat het outsiderkunst is. Het is een werkje van Thierry de Cordier. Hier staat een muziekdoos van Gerard van Lankveld, een outsider. Zijn werk zou een maquette van Schütte kunnen zijn. En lijkt die zeppelin van Willem van Genk niet op een Panamarenko? Ik wil de kijker in verwarring brengen en hem laten nadenken over wat kunst is."

InMiddle Gateconcentreert Jan Hoet zich op drie grote categorieën: mythe, psychiatrie en kunst. "Mythe is de oorsprong van alles: Adam en Eva, de vorst, de familie, de god en het godenrijk. Alles zit daarin. Hoe verhoudt de kunstenaar zich daartegenover?" Het is dan ook niet toevallig dat er een grote installatie is van Jacques Charlier, een systeembouwer bij uitstek. "EenWunderkammer. Charlier toont ons de mythe van België. Met de leeuw van Waterloo en Manneke Pis. Natuurlijk zit dit boordevol ironie, maar het is wel de kunst die de rijkdom van België uitmaakt."

Middle Gateis een complexe tentoonstelling. Het gaat niet om één thema. Zo zit het obsessionele in twee werkjes van Roman Opalka, die doeken schilderde met oplopende getallen. Obsessie en systeemdwang zitten ook vaak in het werk van outsiders. De conditionering zit dan weer in een schitterende installatie van Atelier van Lieshout met witte poppen die uit een gemeenschappelijke bak gevoed worden. "Hoe vrij zijn wij?" vraagt Hoet zich hardop af. "Iedereen is geconditioneerd. Maar misschien streeft een kunstenaar bewuster naar zijn vrijheid en vertrekt hij daarbij vanuit zijn brede kennis, terwijl de outsider meer vertrekt vanuit zijn conditie." In dezelfde ruimte hangen vier hartenkreten die Philippe Vandenberg op papier heeft gekrast: "Il me faut tout oublier."

In het Gasthuismuseum zet Hoet de kijker weer op het verkeerde been. Meestal zijn de werken zo geïntegreerd dat ze niet meteen opvallen, alsof ze vergroeid zijn met de plek. Een serie portretten van Michaël Borremans introduceert de bevreemding, de verstorende tekeningen van Ronny Delrue handelen over identiteitsverlies. De foto's van Cindy Sherman - hoe bepalen gender, rol en kleding onze identiteit? - hangen treiterig tussen foto's van de gasthuiszusters, terwijl de jonge Luikse kunstenares Sophie Langohr speelt met de verwarrende gelijkenis tussen heiligenbeelden en ideale schoonheid in hedendaagse reclame. "We denken dat we individuen zijn, maar dat zijn we niet", zegt Hoet.

Sluitstuk

Ook in de Sint-Dimpnakerk hangt en staat kunst. Mike Kelley, Jan Fabre, Matthieu Ronsse en Maria Roosen. Hoog in de dwarsbeuk heeft Kris Martin het woord 'Somebody' met as geschreven. Onbereikbaar en door immer wisselend licht beschenen. Het simpelste, mooiste en schrijnendste beeld van de hele tentoonstelling.

Hoet heeft deze expo gemaakt met 100.000 euro, een peulschil. Hij vraagt als toegang één symbolische euro. "Ik ben terug in Geel, de stad waar voor mij alles is begonnen. De cirkel is rond, het is een sluitstuk. Of het echt mijn laatste tentoonstelling is? Voorlopig wel(lacht). We zullen zien."

Ga kijken en verbaas u. Kijk langzaam want Hoet heeft een doordacht netwerk geweven. Laat u ontregelen, ontstemmen en ontroeren. Hoet toont schoonheid en pijn en strijkt ook tegen de haren in.Middle Gateis een ervaring. Alsof de Documenta in Geel is neergestreken. Een van de toptentoonstellingen van dit jaar. Vijf sterren? Vijf sterren!

Middle Gate Geel '13van 29 september tot 22 december. Vrij., za. en zo. 10 -17 uur. Vier locaties in Geel: de Halle, Sint-Dimpnakerk, Gasthuismuseum en Kunsthuis Yellow Art. Toegang: 1 euro. Catalogus: 14,95 euro. www.dewerft.be.