Een menselijke inkijk in de donkere middeleeuwen

Zes jaar geleden beheerste een duel België-Nederland de cultuurpagina's van de vaderlandse kranten. Het Gruuthusehandschrift, één van de belangrijkste bronnen van Middelnederlandse literatuur, was in handen gekomen van 'den Hollander'! De Koninklijke Bibliotheek van Den Haag had het Brugse verzamelhandschrift overgekocht van de Koolkerkse familie Van Caloen en België kon niet anders dan met lede ogen aanzien hoe 'zijn' topstuk de Moerdijk overstak. De Grootnederlandse gedachte bleek eens te meer vooral een gedachte. Toch smeedden de KB Den Haag en de Brugse musea toen al de eerste plannen voor de tentoonstelling Liefde & devotie.

"Wij hebben het Gruuthusehandschrift nooit overgekocht voor de Hollandse zaak, maar voor ons gemeenschappelijk cultuurgebied", zet Ad Leerinvelt, de coördinator van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, de puntjes op de i. "Door het handschrift aan te kopen, hebben we kunnen voorkomen dat het in handen kwam van een privéverzamelaar in pakweg Japan. Bovendien hebben we het meteen via het internet toegankelijk gemaakt. Dat is wat telt."

Brugge anno 1400

Het belang van het Gruuthusehandschrift, genoemd naar eigenaar Lodewijk van Gruuthuse, een raadgever van de Bourgondische hertogen, staat dan ook buiten kijf. Denk maar aan die ene dichtregel die het collectieve geheugen in geslopen is. 'Egidius ... waer bestu bleven?' Zelden werd het gemis van een geliefde vriend zo ontroerend beschreven als in het 'Egidiuslied', de belangrijkste tekst in het Gruuthusehandschrift.

Wellicht daarom is het boeiendste onderdeel van Liefde & devotie dat over de inspiratiebron van het lied dat omstreeks 1405-1410 neergepend werd. Want, jawel, Egidius heeft bestaan. Hij heette Gillis (in het Latijn: Egidius) Honin, was kerkmeester in de Sint-Walburgakerk en moet een hemelse zangstem hebben gehad. Prozaïscher was zijn professionele levensloop. De man kwam aan de kost als handelsagent en liet zijn nabestaanden bij zijn plotse dood in 1385 een knoert van een schuldenberg na. Getuige daarvan onder meer het Brugse Oude wittenboek dat op de expo getoond wordt.

Ironisch genoeg biedt dat bureaucratisch document dezelfde aanblik als het pièce de résistance. Sobere tekst, wat hoofdletters in blauw of rood en hier en daar een streepjesnotatie om de muziek aan te duiden: het Gruuthusehandschrift oogt als het lelijke broertje van alle met prachtige miniaturen verluchte manuscripten die West-Europa rijk is.

Inhoudelijk echter is het een schat. Zijn 147 liederen, 7 gebeden, 16 gedichten en 2 korte aanvullende teksten vormen niet alleen een mooie bundeling Middelnederlandse literatuur, zij schetsen ook een beeld van Brugge en de rest van Europa omstreeks 1400. Neem nu de twee enige auteurs van teksten in het handschrift die we bij naam kennen: Jan Van Hulst en Jan Moritoen. Gegoede burgers waren dat die allebei aangesloten waren bij het broederschap Onze-Lieve-Vrouw van Hulsterlo, een van de vele religieuze verenigingen die het middeleeuwse Brugge telde. Het zegt iets over de schier onstuitbare liefde voor Maria die de middeleeuwers gevoeld moeten hebben.

De naald en de koker

Al beheersten ook talrijke andere liefdes hun leven. De vele doorkliefde harten in het Gruuthusehandschrift zijn daar het symbool van. Vaak is de beschreven liefde hoofs en gericht tot 'een wijflic wijf vul reinicheden', zoals in het 'elfde Gruuthuselied'. Smachten echter is een frustrerende bezigheid en dan maakt de ideale liefde al eens plaats voor een platvloerser variant. Dan gaat een broeder van bil met een zuster in het hooi of zoekt een vrouw naar "een naald die in haar kokertje past".

Met zulke sappige weetjes plamuurt Liefde & devotie het zwarte gat genaamd de middeleeuwen. De expo maakt ze menselijker en begrijpelijker. Het is soms wat schipperen tussen de 250 objecten die getoond worden - een mens raakt de zoveelste schotel, ring of Madonna met kind al eens beu - maar samen scheppen ze wel een mooi beeld van een boeiende periode.

Liefde & devotie. Het Gruuthusehandschrift, vanaf morgen in het Gruuthuse-museum, Dijver 17, Brugge.