'De val van Pinochet blijft een open wonde'

In 1988 voelde dictator Augusto Pinochet zich door toenemende buitenlandse druk verplicht om, vijftien jaar na zijn staatsgreep tegen president Allende, een referendum te organiseren. De vraag was eenvoudig: wilden de Chilenen dat hij aan de macht bleef, dan konden ze 'Si' op hun stemformulier aankruisen. Wilden ze Pinochet weg, dan moesten ze 'No' aanstrepen. De film spitst zich toe op de problemen en conflicten waarmee de verdeelde oppositie geconfronteerd werd toen zij plots de kans kreeg om zich via de nationale televisie tot het Chileense volk te richten. Er werd noodgedwongen, maar met veel argwaan en scepticisme, een beroep gedaan op professionelen uit de advertentiewereld, zoals (het fictieve hoofdpersonage) René Saavedra.

De casting van Gael Garcia Bernal, bekend vanAmores Perros, Diarios de motocicleta en La mala educación, blijkt een schot in de roos, niet alleen omdat hij een goed acteur is, maar omdat hij als thirtysomething moeiteloos de jongensachtige charme uitstraalt die bij het personage van Saavedra hoort.

Uw personage rijdt naar zijn werk op een skateboard. Niet meteen de meest volwassen manier om zich te verplaatsen.

Bernal: "De film toont ook hoe hij van spelletjes en van speelgoed houdt. In dat opzicht is hij eigenlijk een beetje een kind gebleven. We zien hem ook met elektrische treintjes spelen. Ik denk dat dit een persoonlijke toets is van de regisseur, Pablo Larrain. Dat Saavedra zich op die manier door de straten van Santiago de Chile beweegt, toont dus zijn jeugdigheid, maar het is ook een teken van moderniteit, want zo'n skateboard was toen nog eerder ongewoon. En in de film ziet het er ook cool uit! (lacht)."

En Saavedra doet het op zijn eigen tempo.

"Ja, da's waar. Daar had ik zelf nog niet aan gedacht, maar het klopt absoluut. Hij beweegt zich op zijn eigen ritme. En als je op zo'n skateboard door de straten van de stad rijdt, is er ook geen interactie met de voorbijgangers. Dat was zeker ook een element. Het voelde gewoon juist aan, voor al die verschillende redenen. En ik heb het voor deze film niet moeten leren, want ik kon al skateboarden."

Het is even wennen aan het kleurgebruik en de ouderwetse beeldformaten en -dragers, zoals Betacam en U-matic, maar het vergroot wel degelijk de authenticiteit van No.

"Absoluut. Het maakt de combinatie met het echte archiefmateriaal - en dat is er nogal wat - ook veel overtuigender. De kijker wordt als het ware ondergedompeld in die hele periode. Het roept ook herinneringen op aan hoe er indertijd televisie gemaakt werd. Zo zag televisie er echt uit toen ik op het einde van de jaren 80 zelf nog een kind was. Het triggert onze herinneringen en misschien bekijken we het daarom ook met meer onschuld."

Maakt Saavedra volgens u een politieke evolutie door? Of is zijn campagnewerk voor het referendum een uitdaging als een andere?

"Zijn aanpak is weliswaar technisch en professioneel, maar hij is zeker geen koele kikker. Hij neemt een zeer groot risico door deel te nemen aan die campagne tegen Pinochet. Het is dus intrinsiek een politieke beslissing. Als personage maakt hij natuurlijk een bepaalde evolutie door, maar het is niet zo dat die campagne hem fundamenteel verandert.

"Wat de film zeker toont, is dat het eigenhandig voor verandering te kunnen zorgen een sterk gevoel van bevrijding en ontvoogding met zich meebracht. Niet alleen voor hem, maar voor elke Chileen die toen tegen Pinochet kon stemmen. Wat mij bij deze film heel erg is opgevallen, is dat veel mensen zich nog goed de coup van 1973 tegen president Allende herinneren. Die datum was ook 9/11. Maar de herinnering aan het referendum van 1988, waardoor de macht van Pinochet gebroken werd, is veel minder sterk. Is dat niet vreemd? In dat opzicht is No voor velen ook een soort geschiedenisles.

"Het blijft nochtans een open wonde. Pinochet werd weliswaar van de macht verdreven, maar gerechtigheid is niet geschied.Toen hij in 2006 overleed, was hij nog steeds een miljonair. Hij is nooit voor de rechter verschenen. Veel van zijn medestanders die indertijd gefolterd en gemoord hebben, lopen nog vrij rond in de straten van Chili. Het enige land dat in dit verband een duidelijk politiek standpunt heeft ingenomen, is Argentinië.

"Voor de geschiedenis van Latijns-Amerika blijft dit hoe dan ook een belangrijke periode. Als Mexicaan ben ik in eigen land opgegroeid tussen veel Chileense ballingen. Héél veel. Ook bannelingen uit andere landen van Latijns-Amerika."

Hoe komt het dat zo weinigen nog weet hebben van die 'No'-campagne?

"Mijn persoonlijke theorie? Omdat het een daad was van pure democratie. De publicitaire campagne waar het in No over gaat, was slechts een onderdeel van een hele beweging. Het was het communicatieluik, maar zeker niet het startpunt van die hele sociale en politieke mobilisatie. Die beweging moest toen wél een klinkende overwinning behalen op Pinochet. En daarvoor was de juiste communicatie nodig, die in staat zou zijn de emotie van het land te veranderen.

"Het land moest te horen krijgen dat het vertrek van Pinochet de komst van het geluk zou betekenen. Dát gevoel! Pinochet stond voor duisternis, angst, verveling, ernst en plechtstatigheid. Het alternatief was openheid, vrije meningsuiting, verzoening en geluk. Allemaal waarden van pure democratie. Maar democratie is zeer bescheiden. It doesn't show off. Martelaren en helden van de democratie worden vaak minder gerespecteerd dan martelaren en helden van een oorlog. Waarom? Omdat democratie gepaard gaat met introspectie en zelfkritiek.

"Patricio Aylwin, die deelgenomen heeft aan de 'No'-campagne, is na Pinochet de eerste president van Chili geworden. Maar bij bepaalde vertoningen van de film wordt hij nu nog uitgefloten. Dat is die open wonde waar ik het daarnet over had. Een ander aspect is dat democratie, in tegenstelling tot een dictatuur, een zaak is van heel veel mensen. Neem het voorbeeld van de val van de Berlijnse Muur. Wie was daar dé held? Niet één individu, maar heel veel mensen.

"Democratie is ten slotte ook een zaak van onderhandelingen. En bij de machtsoverdracht van Pinochet werd er dus óók onderhandeld. Hij heeft het voor elkaar gekregen dat hij toen beschouwd zou worden als een democraat en niet als een dictator, want na het referendum heeft hij effectief de macht overgedragen. Einde discussie. Indien Pinochet na de overwinning van de 'No'-campagne meteen voor de rechter was gebracht, dan zou men zich die hele 'No'-campagne veel beter herinneren, want dat zou een veel grotere mediatieke gebeurtenis geweest zijn."

De film No wordt op 22/4 vertoond in Budascoop (Kortrijk) en op 24/4 in Sphinx (Gent) in het kader van respectievelijk Cine Hispánico en CineMás. Vanaf 01/05 draait No in het gewone bioscoopcircuit.