'Het is tijd om in de spiegel te kijken'

Het is de Maas die ons het land binnenbrengt en de reis op gang trekt. De rivier verbindt Charleville met Mézières en verleent de noordelijke stad een statig aura. Gelegen tegen de borstwering van ons land is Charleville-Mézières de belangrijkste plek van de Franse Ardennen, de plek ook waar de geschiedenis in de taal is verankerd: hier bracht Arthur Rimbaud, als leerling van het Collège de Charleville, zijn eerste gedicht uit, 'Les étrennes des orphelins'.

De romantiek is er nu verdampt. Lijm is losgeweekt, verkiezingsaffiches waaien als natte vlaggen in de wind. De beeltenis van Marine Le Pen, UNIS, 'Les Français sont invincibles'. Affiches krijgen na de verkiezingen een nog krachtiger dan wel lachwekkende lading. Ze zijn onoverwinnelijk gebleken, de Fransen. Net op tijd de rug gerecht en de stormtroepen van het Front National van regionale macht weerhouden.

Het jaar waarin Frankrijk geprangd zat tussen 7 januari, Charlie Hebdo, en 13 november, Le Bataclan, gaf de extreemrechtse nationalisten een duw in de rug. Genoeg om het land een paar weken geleden bij het nekvel te grijpen, in de eerste ronde van de regionale verkiezingen, om daarna toch te moeten buigen. Vooral in de superregio's Nord-Pas-de-Calais-Picardie in het noorden en Provence-Alpes-Côte d'Azur in het zuiden was een politieke aardverschuiving op til, maar links-rechts kon de blamage afwenden. Frankrijk-kenners spreken van de 'lepenisering' van de geesten.

Vacuüm

Wat is er gaande in Frankrijk? De oude kernmacht, de auto- en vliegtuigbouwers, de culturele uitdragers, het land van het verstilde platteland, de Grand Ballon en Coluche: ze zijn hun handvat kwijt.

"Ik heb voor het eerst in mijn leven rechts gestemd", zegt Cathérine Durigneux. Ze trekt de poort van haar garage met een harde zwaai open. Een rode auto lijkt de strijd tegen de tijd te hebben verloren. Het stof ligt als dauw op het dak van de wagen. "Née pour marquer son temps", staat in zwarte letters op de achterruit gekleefd.

"Ik hoop dat iedereen beseft welke ramp er is voorkomen. Beeld het u in: aanslagen in Parijs, een land in twijfel en extreemrechts dat profiteert en de boel overneemt. Maar goed: er is dus nog hoop."

Je hoeft geen mens uit te leggen waarom je door Frankrijk reist. Het onderwerp hangt als een lage wolk boven ieder gesprek. De aanslagen zijn een zandzak die de Fransen al heel 2015 met zich meeslepen. "Ik kan het nog geen plaats geven", zegt Cathérine. "Te vroeg, te vers."

Naast de garage van Cathérine spelen kinderen achter een vergrendelde poort. Boven de deurklink hangt een wit blad: 'Sécurité des écoles'. Een vrouw passeert, ze duwt een huilende baby voort in een kinderwagen en kijkt star naar de grond.

"Na Charlie Hebdo kon je een gevoel van eenheid voelen in Frankrijk. Eén met de cartoonisten. Maar na 13/11 moet ik constateren dat die eenheid binnen de grenzen van Parijs bleef."

In een nabijgelegen brasserie warmt koffie het gemoed.

"Vreemd genoeg zijn we wel solidair met de état d'urgence. Dat Frankrijk die klakkeloos aanvaardt, is veelzeggend. Onze verzetscultuur is gebroken. De schrik wint het van de moed."

"Na 11 september schreeuwden de Amerikanen om wraak en trokken ze naar Afghanistan. Na 13 november dronken wij champagne, maar zijn we intussen wel aan het bombarderen."

"De religieuze radicalisering van moslimjongeren, de extreemrechtse radicalisering van autochtonen: is daar eigenlijk een verschil tussen?"

Het noorden van Frankrijk is verpauperd gebied. In lijn met het vale Nord-Pas-de-Calais. Ook hier is de industrie verdampt en zie je de littekens nog in het landschap. De werkloosheid ligt er hoog als terrils, de alcoholconsumptie ook.

Cathérine is net met pensioen. 2015 was haar laatste jaar als assistente van de plaatselijke jeugdrechter. Als pedagoge zag ze door de ogen van de families hoe de streek haar veerkracht verloor. "De oude industrie is weggevaagd, samen met de traditionele linkse steun. FN sprong in het ideologische vacuüm, nam de zogezegde waarden van de arbeidersklasse over en goot er een ideologische saus over. Mensen hebben zich hier een pseudo-identiteit laten aanmeten die zich afzet tegen 'De Ander'. Dan slaan extremisten toe in Parijs en is de polarisering compleet. Niemand die écht moeite doet om te begrijpen wat er is gebeurd. Het blijft bij 'gekken en delinquenten'."

"Wat is de identiteit van Frankrijk? Ik weet het niet meer. Sarkozy heeft dat als president gelanceerd, een onderzoek naar onze eigenschappen. Stille dood gestorven, dat dwaze idee. In die lege container dat het begrip identiteit is hebben we allerlei dingen gegooid, zogezegde waarden. Het enige wat we deden was ons afzetten tegen andere culturen, in plaats van een zelfreflectief onderzoek naar die van onszelf."

Cathérine is op dreef, tot ze er plotseling een punt achter zet. "Genoeg. Dat was het." Ze wuift ons gedag.

Die van 93

We rijden wat dieper door Frankrijk, passeren het monumentale en toch zo verlaten Loan, kruisen het loof van de uitgestrekte Ardennen en landen diep in de nacht in het Picardische Bourg-et-Comin. Frankrijk lijkt een land dat nooit verandert. Alsof de tijd geen vat krijgt op de Fransen. Het is volgens ex- Volkskrant-correspondent Ariejan Korteweg de reden waarom we van het land houden. In het goed gedocumenteerde Surplace schrijft hij: "Je vindt er je eigen verleden terug, of dat van een ander."

In de garage van Michel brandt nog licht. Hij wil ons aan een slaapplek helpen in het desolate dorp en belt Marie-Hélène, van de camping om de hoek. Dan wordt ineens duidelijk hoe fel de gebeurtenissen van 2015 woekeren in het hoofd van de Fransen, als een gezwel. Althans bij Marie-Hélène. Het telefoongesprek gaat als volgt.

"En? Zijn ze blank?"

"Ja."

"Zijn het Belgen?"

"Euh ja, toch hé, mannen?"

"Komen ze uit Molenbeek?"

"Neen."

"Zijn ze te vertrouwen, denk je?"

"Ze zijn sympa. Geen zorgen."

De nacht is zwart als kool als Marie-Hélène ons na het late eten vergezelt aan tafel. We drinken een glas rood en kijken naar het haardvuur. "Hier in onze buurt hielden de Eerste en Tweede Wereldoorlog lelijk huis. Dit is oorlogsgebied, hier hebben mensen nog zo'n oude muur en poort voor hun huis. Dat komt nu goed van pas. Vergeef me de argwaan. Sinds de aanslagen komt hier minder volk en ben ik extra waakzaam. Brusselaars en 'die van 93' komen er hier niet meer in."

'Die van 93' zijn geen 22 jaar oud. 93 ligt wat verder op ons pad. Het is de postcode van Clichy-sous-Bois, een gemeente in de oostelijke banlieue rond Parijs, met een bijzonder grote groep inwoners van Maghrebijnse origine. Troosteloos gebied. Niet ver van Saint-Denis, waar Abdelhamid Abaaoud, betrokken bij 13/11, werd gedood bij een politieraid.

We passeren Villejuif, bezuiden het stadscentrum. Hier werd afgelopen zomer een aanslag op verschillende kerken nipt vermeden. Overal hangen affiches van een huilende Franse vrouw, geschilderd in blauw, rood en wit. "La municipalité rend hommage aux victimes de la barbarie."

Parijs is zichtbaar aangedaan.

Afif komt een appartementsgebouw uitgewandeld. Een blok opgetrokken uit rode baksteen. Hij heeft een zwart baardje en draagt een lang, donkergrijs gewaad met 'hoogwater'-pijpen. We klampen hem aan.

"Ah bon, jullie ontwijken me niet? De meesten lopen in een boogje om me heen, steken desnoods de weg over."

Afif Boucetta is een salafist en neemt de Koran dus als letterlijke leidraad voor het leven. Hij neemt ons mee naar een eethuis in de buurt. Algauw palmt hij de aandacht van de hele zaak in en geeft hij zijn onverdroten mening.

"Na Charlie Hebdo kon je nog zeggen dat de aanval op cartoonisten was gericht. Na Bataclan niet meer. Sindsdien is het blad voor de mond afgevallen en zeggen de Fransen rechtuit wat ze altijd al denken. Het latente racisme is omgeslagen in directe verwijten. 'Sale Arabe', na 13/11 krijg ik het bijna dagelijks te horen. Natuurlijk heeft het Front National ook in deze streek - Ile-de-France - goed gescoord. Wat had je gedacht?"

"Dat racisme lijkt me inherent aan westerse samenlevingen. Het is alleen lange tijd onopgemerkt gebleven. Ik ben een Algerijnse Fransman. Toen Zinedine Zidane Frankrijk in 1998 naar de wereldtitel trapte, was hij een 'echte Fransman'. Toen hij acht jaar later een kopstoot uitdeelde aan de Italiaan Marco Materazzi was hij plots een 'Fransman van Algerijnse origine'.

De islam heeft me een identiteit bezorgd, een identiteit die ik was kwijtgespeeld. In Parijs ben ik een sale Arabe, in Algerije ben ik een 'verwende westerling'. Dan was er de godsdienst, die me bestaansrecht gaf."

Het is stil in het eethuis. Jongeren luisteren naar de woorden van Afif en grijnzen. Later wordt dat ook uitlachen.

"Ik ben radicaal tegen Daesh (IS), maar als ik merk hoe Frankrijk de steun van sommige jongeren aan Daesh wil blootleggen en die extremisten wil deradicaliseren, dan stel ik me vragen. Er wordt geijverd voor een Europese islam. Salafisten of wahabieten worden gelinkt aan de jihad. Omdat ze naar verluidt te extreem zijn, niet te verzoenen met de westerse waarden, wat die ook mogen zijn. Maar denken jullie nu echt dat mannen verplichten vrouwen een hand te geven volstaat om radicalisering tegen de gaan?"

"Ik geef zelf ook geen hand aan vrouwen, neen. Wacht, wacht, wacht, laat me uitspreken alstublieft. Mijn strikte interpretatie van de Koran is vreedzaam en heeft niets met de jihad te maken. Hoewel Europeanen dat niet lijken te willen geloven, bestaat er wel degelijk een vreedzaam, tolerant salafisme."

Désert medical

Het lijkt alsof Frankrijk de fors gewijzigde samenleving niet onder ogen wil komen. Het land houdt niet van verandering, het houdt van de status quo, en nog meer van het verleden.

In talloze gesprekken merken we een hang naar de oude, sterke natie. Toen alles nog te begrijpen viel. Nu is de ondertoon defaitistisch, fin de siècle. In Frankrijk zijn de déclinologues aan het woord. Intellectuelen die de neergang van het land in proza beschrijven en de algemene perceptie nog versterken. Hoge werkloosheid, steriele partijpolitiek en hele streken die zich in de steek gelaten voelen: het Front National heeft dat heersende gevoel gecapteerd. Marine Le Pen als de vrouw die de weg wijst.

Het klagen en doemdenken is een selffulfilling prophecy want in wezen is de perceptie van het zowel economisch als politiek tanende land niet helemaal correct. Frankrijk heeft nog altijd een van de grootste economieën ter wereld en heeft zijn blazoen internationaal opgepoetst met het klimaatakkoord en de kordate actie tegen IS. Maar het is de Belg die moet troosten.

We verlaten het noorden en reizen door het hartland, de plek waar niemand uitstapt maar gewoon doorrijdt op weg naar de zon. Niets dan velden, schuren en lege vitrines. Het is winter, maar die voelt als de lente.

Je merkt meteen hoe lapidair Frankrijk is. Het land draait op verschillende snelheden. We startten in het wat verpauperde noorden, passeerden het verwarde Parijs, om nu in een streek als de Creuse terug in de tijd te worden geworpen. Dorpen waar mensen de naam nog kennen van de pastoor, de facteur en de coiffeuse. Het trage, warme leven.

In Jarnages wonen alleen koeien en schapen. En Franck Devenas, die woont hier ook nog. Een boer met de kleur van rode biet, rond als een hooibaal, die geen dreiging voelt van extremisten, maar de dreiging van het verdwijnende land. Hij schiet in een gloeiende colère, gevraagd naar zijn gemoed, maar hij kan erom lachen ook.

"Wat kun je daar nu nog op zeggen, nondedju! De regering heeft de voorbije jaren tientallen miljoenen euro in de banlieue geïnvesteerd en nu keert die rand zich tegen het land zelf. Geld dat niet naar de landbouw ging. Wij, het land van de sterke, aanwezige overheid? Langzaam trekt die zich terug. Hetzij via doorgedreven privatiseringen, hetzij door het inperken van de ambtenarij. Ach, was er geen steun van Europa, dan bleef hier niks meer over. Dan was het centrum van Frankrijk nu één groot bos. Dat zou nog schoon zijn ook, zo'n bos!" Hij lacht.

Désert médical is een term die wordt geassocieerd met leeglopende streken. Plekken waar amper genoeg medische voorzieningen zijn. Plaatsen zonder ziekenhuis in de buurt, zonder huisartsen, zonder specialisten. "Ik heb hartproblemen", zegt Franck, die zich ongenadig opwindt. "Mijn hart slaat op het ritme van het land: soms veel te snel, vaak veel te traag. Een dokter? Uren rijden. Úren. Ik blijf van mijn land houden, maar dat is dezer dagen geen sinecure. Goed, ik ga wat tegen mijn koeien babbelen."

Wederzijds respect

De diagonaal die we volgen brengt ons van rechtsboven de kaart naar linksonder. Je ziet het land veranderen, voelt de temperatuur stijgen. De koeien uit de Creuse worden wijn in de Dordogne. Het is geografisch een van de grootste kiesdistricten: Aquitaine-Limousin-Poitou-Charentes. Op de kieskaart is die roodgekleurd. De socialisten zijn er nog baas.

Na het FN-verankerde noorden, het rode Parijs en het verlaten centrum is het zuidwesten nog de streek van het oud-politieke Frankrijk, met de simpele links- rechtstegenstellingen. Het is er 21 graden, er waait een lentebries die ons voortstuwt tussen de wijnboeren en landheren. Zegt fotograaf Jonas: "Hoe langer je reist, hoe meer je de tijd vergeet."

Aan de universiteit van Bordeaux zien we Aurélie Franc, een Parisienne die denkt aan de journalistiek maar studeert aan de faculteit Politieke Wetenschappen. Aurélie was in Parijs op 13 november. Ze bezocht haar ouders, die vlak bij de terrasjes wonen waar geschoten werd. "Ik zou eerst zelf uitgaan in die buurt, maar bleef uiteindelijk in de zetel hangen. Bijna lag ik er bij. Ik kan het niet vatten. We hoorden schoten en dachten aan vuurwerk. Dan dat geschreeuw, nieuwe knallen, en sirenes. In een paar tellen was Parijs een oorlogsstad."

Ze twijfelt even, en zegt dan: "Frankrijk is evenveel dader als slachtoffer. Het is tijd om eindelijk in de spiegel te kijken."

In Bordeaux zag je een tijd geleden de omgekeerde beweging. Daar viel een rechtse extremist een moskee aan. Het nieuws viel tussen de plooien. Wellicht verschuift de focus de komende tijd wel naar de wijnstreek en waait de wind in het Elysée vanuit Bordeaux. Alain Juppé, de burgemeester van de stad, heeft een goede kans om rechts te vertegenwoordigen bij de presidentsverkiezingen in 2017.

Volgens Allan Darboux staat de man voor een onmogelijke taak. We zien hem in een buitenwijk van Bordeaux, 's avonds laat. Zijn shift zit erop. Allan werkt in een hotel. "Kan Juppé het land lijmen? Ik weet het niet."

Hij stapt van zijn aftandse mountainbike en leunt tegen een oude, verroeste wagen.

"Ik ben hier als zeventienjarige aangekomen. Mijn ouders werken in Dakar voor Unicef en boden me de kans in het buitenland te studeren. Het werd Bordeaux. Spaans en Engels, dat heb ik gestudeerd. Vlot geslaagd. Even teruggekeerd naar Senegal, maar uiteindelijk definitief besloten een nieuw leven op te bouwen in Bordeaux. Het was ook de liefde die me terugbracht."

Hij lacht.

"Er is een dochter van gekomen, Rosa."

"Ergens heeft 2015 me niet verrast. Een samenleving moet gebouwd zijn op wederzijds respect. Sinds mijn aankomst hier doe ik veel moeite om me te integreren. Maar wat is dat, integratie? Moet ik voldoen aan het verwachtingspatroon van de Fransen en me helemaal zoals hen gedragen? Mag ik als gewone, Afrikaanse atheïst met respect voor de westerse cultuur hier gewoon rondlopen? Moet ik me tot het christendom bekeren en iedere avond camembert eten?"

"Als kleurling krijg je minder kansen. Ik heb een diploma Engels en Spaans op zak, maar kijk naar mijn curriculum en je vindt er McDonald's en transportbedrijven terug. Als buschauffeur werd ik om raciale redenen uit het bedrijf geweerd. Je wordt hier wel aanvaard, maar verder gewoon genegeerd. Ik gebruik die ontgoocheling als bron van inspiratie. Kijk maar op YouTube: DRBX. Ik ben een hiphopper. Maar goed, je weet maar nooit dat het tij keert."

Na een week reizen is het eindpunt de Atlantische oceaan. In Biarritz hangt de zon laag boven de kust. Mensen wandelen er met een glimlach. De dijk baadt in het zachte licht. Tientallen surfers dobberen op hun plank, vruchteloos wachtend op die ene golf. Ze kijken elkaar aan. Niet wetend of ze wel komt, die supergolf. Ze kijken voor zich uit, zien een onbegrensde zee. Als ze komt, is het wachten vergeten.