Ieren vieren Bloomsday zonder 'Ulysses'

James Joyce

brussel

Van onze medewerker

Rudy Pieters

zestien juni 1904, het moet zowat de beroemdste datum uit de westerse literatuurgeschiedenis zijn. Het is op die dag dat James Joyce zijn eerste afspraakje had met zijn latere vrouw, Nora Barnacle, zo'n cruciaal moment in het leven van de Ierse schrijver dat hij op die dag zijn helden door Dublin zou laten zwerven in Ulysses, het boek dat in 1922 de letteren helemaal overhoophaalde.

Bloomsday heet de dag sindsdien. Geen fan die zomaar een Bloomsday laat passeren, zeker dit jaar niet, de honderdste verjaardag, een rond getal dat de Ieren heeft aangezet tot grootse festiviteiten. Alleen Stephen Joyce, de kleinzoon van de Ierse schrijver, doet erg zijn best om de feestvreugde te temperen.

Veel mensen mogen de turf dan nooit helemaal gelezen hebben, de odyssee van Stephen Dedalus en Leopold Bloom, en de lotgevallen van Molly Bloom, Buck Mulligan en Gerty McDowell spreken zo sterk tot de verbeelding dat ze elk jaar kleur geven aan 16 juni. Overal ter wereld vieren mensen Bloomsday, er worden episodes uit het boek opgevoerd, op straat wordt geïmproviseerd rond de figuren en scènes die van Joyce de beroemdste Dubliner hebben gemaakt, en vooral, er wordt voorgelezen uit Ulysses, vaak hele marathonsessies.

Logischerwijs gebeurt dat dit jaar ook allemaal, en aangezien we nu de honderdste verjaardag van Bloomsday vieren, staat er nog veel meer op het programma, zeker in Ierland. Daar begint in april een maanden durend Bloomsday Centenary Festival, waarvoor de overheid 1 miljoen euro heeft uitgetrokken. Het zwaartepunt ligt in Dublin, niet alleen omdat Ulysses zich daar afspeelt - en niet alleen Ulysses, ook in zijn andere werk speelt Dublin een centrale rol - maar ook omdat James Joyce daar in 1882 werd geboren en er de eerste twintig jaar van zijn leven doorbracht. Rejoyce Dublin 2004 heet het festival in de Ierse hoofdstad, met tentoonstellingen, films, congressen, concerten, straattheater, televisiedocumentaires, radio-uitzendingen, Joyce-wandelingen, een rondleiding in het huis waar zich het Dubliners-verhaal The Dead afspeelt, een fietstocht in originele Joyce-outfit, een Bloomsday-ontbijt waarop tienduizend Dubliners zich te goed doen aan gebakken niertjes, en natuurlijk Ulysses zelf, waaruit weer allerwegen zal worden voorgelezen.

Precies die Ulysses-marathons zitten Stephen Joyce dwars. De in Parijs wonende kleinzoon van de schrijver wil niet dat er in het openbaar uit het boek van zijn grootvader wordt voorgelezen, een flinke streep door de rekening van de organisatoren van het Bloomsday Centenary Festival. Stephen Joyce liet de Ierse regering weten dat hij iedereen die publiekelijk uit Ulysses voorleest een proces aandoet. En als de in Parijs wonende kleinzoon met zo'n dreigement komt aanzetten, wordt daar niet mee gelachen. Hij trekt om de haverklap naar de rechtbank als hij een inbreuk op het auteursrecht vaststelt en streek zo al miljoenen euro's op. Ook tegen het niet-commercieel voorlezen van Joyces werk treedt hij genadeloos op.

Technisch gezien hebben de erven-Joyce gelijk, geven Joyce-liefhebbers toe, maar zo'n rigoureuze toepassing vinden ze nergens voor nodig en "smakeloos" bovendien. Ze beschuldigen Stephen Joyce ervan alleen aan de financiële toestand van de erven-Joyce te denken.

Het Rejoyce 2004-comité legt zich neer bij het dreigement van de kleinzoon. "Bij geen enkele activiteit waarbij de regering is betrokken, zal er een inbreuk plaatsvinden", verklaarde Laura Weldon, nationaal coördinator van de festiviteiten. "Er kan veel gedaan worden waar geen auteursrecht bij te pas komt." Maar Weldon betreurt dat er nergens openbaar uit Ulysses zal worden voorgelezen.

Volgens de Ierse regering zijn er ook geen onderhandelingen gevoerd met Stephen Joyce over de eventuele betaling van een vergoeding.

Dit jaar geen Ulysses op Bloomsday dus, althans geen letterlijke Ulysses. En daarmee houdt het niet op. Het dreigement zorgde er eveneens voor dat de opvoering van Joyces toneelstuk Exiles, een productie van het Nationale Theater van Ierland, werd opgeborgen.

Aangezien James Joyce in 1941 overleed, verviel het auteursrecht aanvankelijk in 1991, vijftig jaar na zijn dood. Maar toen verlengde de Europese Unie de termijn tot zeventig jaar, zodat het gebruik van Joyces werk vanaf 1 juli 1995 weer aan banden lag.

Voor Stephen Joyce was dat het sein om weer volop ten aanval te trekken. Verscheidene rechtszaken hadden als doel de privacy van de familie te beschermen. Vooral de nieuwsgierigheid naar Lucia Joyce (1907-1982), de dochter van de schrijver, trachtte Stephen Joyce de pas af te snijden. Lucia Joyce, de tante van Stephen, bracht een groot deel van haar leven in psychiatrische instellingen door. Ze zou aan schizofrenie hebben geleden. In 1988 bekende Stephen Joyce dat hij brieven die Samuel Beckett, nog een grote naam uit de Ierse literatuur, aan Lucia Joyce had gericht, had verbrand.

Ook brieven van Lucia Joyce aan hemzelf en zijn vrouw had Stephen Joyce vernietigd.

Ook wie zich enkel met het werk van James Joyce bezighield, kreeg voortdurend tegenwind. In 1998 voorkwam Stephen Joyce dat Ulysses live via internet werd voorgelezen. Twee jaar later stelde hij zijn veto tegen een theaterversie van Molly Blooms beroemde monoloog op het einde van Ulysses. Een Ierse componist kreeg het verbod om achttien woorden uit Finnegans Wake te gebruiken in een muziekstuk. Cork University Press wilde in 2002 een bloemlezing van de Ierse literatuur maken, maar Stephen Joyce vroeg zo'n hoge vergoeding, dat de uitgeverij James Joyce uit haar overzicht liet vallen.

Vorig jaar ging Stephen Joyce in de clinch met de Ierse Nationale Bibliotheek toen die negentien manuscripten van James Joyce aankocht. Volgens de kleinzoon waren de stukken familie-eigendom.

Stephen Joyce, ondertussen 72, is de enige rechtstreekse nazaat van de grote Ierse schrijver. Zijn vader was Giorgio Joyce (1905-1976), de enige zoon van de schrijver.

Meer info over de honderdste verjaardag van Bloomsday aanstaande zaterdag in DM Magazine.