'Multinationals hebben ons leven ontwricht'

"Het was een mooie tijd", blikt ze terug, terwijl ze voorzichtig aan een wijntje nipt in een oer-Oostenrijkse taverne in Wenen, haar nieuwe thuisbasis. Vier jaar lang, van 2004 tot 2008, woonde Caroline De Gruyter met man en kin-deren in het Zwitserse Crans, een schattig dorpje op een boogscheut van het Meer van Genève. Zij: een journaliste met flink wat jaren internationale ervaring op de teller als Europa-correspondente voor NRC. Hij: een diplomaat met Belgisch-Portugese wortels.

"Zwitserland is een droomland om kinderen op te voeden: netjes, groen, alles piekfijn geor-ganiseerd. We woonden er in een chalet tussen de wijngaarden, met een Saoedische prins als rechtstreekse buur. Enkele dorpen verderop woonde Ingvar Kamprad (de oprichter van Ikea, FMI), Michael Schumacher bouwde in de buurt een gigantisch optrekje, en in hun kielzog waren de voorbije jaren tienduizenden topbankiers, ondernemers, belastingvluchtelingen, topsporters en CEO's in Zwitserland neergestreken.

Ook het aantal multinationals dat een imposant Europees hoofdkwartier neerpootte tussen of op de alpenweiden viel nog amper bij te houden: van Yahoo over Nissan tot Chiquita. Gelokt door de Zwitserse gastvrijheid, het toen nog onaantastbare bankgeheim en het fiscaal uiterst gunstige bedrijfsklimaat."

Vandaag is ongeveer één op de vier inwoners van Zwitserland een migrant, maar dan van het slag dat ieder land in theorie graag ziet komen: keurig, hoogopgeleid en bijzonder goed bij kas. Decennialang legde die instroom de échte Zwitsers niet bepaald windeieren: de woning-prijzen schoten door het dak, de lonen bleven maar stijgen en kleine bergdorpen zagen hun belastinginkomsten exploderen. Zwitserland zat op de eerste rij toen de prijzen van de globalisering werden uitgedeeld, zo leek het wel.

De Gruyter: "Net in de periode dat wij daar woonden, werd stilaan ook de schaduwzijde van die ongebreidelde globalisering en race to the bottom duidelijk. Wijngaarden en akkers werden omgeploegd om plaats te maken voor nog meer kantoorgebouwen, global executives brachten wel geld in de dorpskas, maar ontwrichtten tegelijk ook het sociale weefsel. De bevolking begon zich af te zetten tegen al die - op papier nochtans ideale - migranten. Of zoals de burgemeester van ons buurdorp, een verwarmingsinstallateur die nochtans goed verdiende aan al die nieuw-komers, het bitter stelde: 'Alles draait hier enkel om de centen, we hebben onze ziel verkocht.'"

U bent zeven jaar weg uit Zwitserland, trok vervolgens naar Brussel en dan naar Wenen. Waarom pas nu dit boek?

"Omdat het me begon te dagen hoe relevant al die heftige Zwitserse indrukken wel waren. Pas in Brussel merkte ik hoeveel ik in dat land had opgestoken: over de banken, over de achtergrond van de kredietcrisis, over wat de globalisering met mensen en landen doet. Veel Zwitserse mechanismen herkende ik later ook in Brussel en in de Europese politiek. Ik had het allemaal al eens eerder zien gebeuren. In Zwitserland sloeg de crisis enkele jaren eerder toe, de deuren stonden er al veel langer wagenwijd open voor de grootste multinationals en politici holden er al veel eerder hulpeloos achter de feiten aan.

"Kijk naar wat er nu gebeurt in landen als Spanje of Griekenland: ook daar hebben ze amper beseft welke prijs ze zouden moeten betalen om lid te worden van de eurozone, of om zich in te schrijven in het Europese economisch beleid. Nu dat wél duidelijk wordt, willen ze hun soevereiniteit terug. Helaas, dat kan niet meer. Of enkel tegen een gigantisch hoge prijs."

De globalisering kent ook vele nadelen, en dat hebben we met ons allen veel te laat beseft?

"Jawel, maar we hadden het kunnen en moeten weten. Na de val van de Berlijnse Muur hebben we een tijd in Utopia geleefd. Onze manier van leven en denken had gezegevierd en dus zouden we dat model wel eens wereldwijd exporteren. We zijn toen ongelooflijk naïef geweest en ik begrijp nog altijd niet dat de politici die in de jaren 90 en begin 2000 aan het roer stonden dat zelf nooit hebben ingezien.

"Als je een groot deel van je economisch beleid internationaliseert, dan is dat heel fijn zolang alles goed loopt: wereldwijde afzetmarkten, goedkope consumptieproducten uit lageloonlanden, iedereen een mooi huis met fraaie auto voor de deur. Tot onze economie plots begon te haperen en multinationals elders beslisten dat het nu wel welletjes was geweest met dat sociale vangnet en die hoge loonkosten hier. Waarna onze politici tot het besef kwamen dat ze een groot deel van hun beslissingsmacht uit handen hadden gegeven. En dat hun kiezers misschien wel voor programma A hadden gestemd, maar dat hun handen intussen zodanig gebonden waren dat ze enkel nog programma B konden uitvoeren."

De installateur van verwarmingsketels in uw Zwitsers buurdorpje legde de vinger op de wonde: 'We weten niet waar we heengaan. Niet in het dorp, niet landelijk. Alles draait om geld en partijen staan nergens meer voor.' Dat is ontluisterend voor de politiek.

"Kijk, alles draait tegenwoordig om economie. En laat dat nu net een domein zijn waar de nationale politici allang niet meer aan de knoppen zitten. De politieke beslissingsbevoegd-heden daar liggen op Europees niveau, of zelfs mondiaal, en multinationals zijn zo machtig geworden dat ze zich zelfs daar amper nog druk om maken.

"Polen wilde onlangs het pensioenstelsel volledig hervormen. Ze hadden daarvoor een fraai plan uitgetekend, waarna ze even op de koffie gevraagd werden bij grote beleggingshuizen in Wall Street. Die zetten meteen de puntjes op de i: als jullie doorgaan met die plannen, dan wacht Polen de ene downgrade na de andere en zal ook de ene investeerder na de andere zich terugtrekken. Exit Poolse pensioenhervorming dus.

"Het is een pijnlijke vaststelling, maar onze politici vandaag zijn hooguit nog beheerders, managers van lopende zaken. Grote visionairs, die hebben we niet meer nodig, want die visie wordt elders ontwikkeld. Dus moeten politici er gewoon voor zorgen dat ze hier en daar wat scherpe kantjes kunnen afvijlen, in de hoop dat dit volstaat voor hun partij om ook de volgende verkiezingen te winnen. En voorts focussen ze almaar meer op puur 'nationale' en meer emotionele thema's: identiteit, religie, euthanasie, homohuwelijk, noem maar op. Met alle respect voor die thema's, maar helaas is dit vandaag niet meer dan wat gerommel in de marge."

En wat dan met het Europese niveau? Je kunt bezwaarlijk beweren dat de Europese Commissie geen macht heeft.

"Nee, maar de voorstellen die zij doen, moeten heel vaak ook nog bekrachtigd worden op nationaal niveau, zoals nu bijvoorbeeld met de verdeelsleutel voor de bootvluchtelingen. En dan moeten er vaak coalities of internationale bondgenootschappen worden gesmeed. Dat is het grote drama van onze politici vandaag: ze zijn nationaal verkozen, maar moeten een internationaal systeem overeind zien te houden."

Waarom zijn we de voorbije jaren zo vaak op de knieën gegaan voor multinationals?

"Je kunt vandaag als land enkel maar over-leven en groeien als je competitief bent. Een land als Zwitserland had zijn bergen, had uitstekende horlogemakers, bezat een solide reputatie als het op bankieren aankwam en was sterk op zijn neutraliteit gesteld. En dus besloten de Zwitsers zwaar in te zetten op het aantrekken van internationale instellingen en op de uitbouw van de diensteneconomie.

"Het hele politieke denken heeft zich daarop ingesteld: belastingen werden almaar lager, het bankgeheim werd als grote troef uitgespeeld en multinationals kwamen daarop af als vliegen op stroop. Vervolgens kwamen de businesscentra, de dure optrekjes voor al die executives, de verminking van het landschap en de ontwrichting van het dorpsleven. Toen de lokale bevolking het finaal niet meer pikte, was het te laat: er is geen weg terug uit die globalisering. In de EU hebben we, met enkele jaren vertraging en met lichtjes verschillende lokale accenten, dezelfde evolutie gezien. We moesten en wilden competitief blijven."

Het harde kapitalisme en de democratische verzorgingsstaat gaan niet meer samen?

"Dat klopt. Kort na de Tweede Wereldoorlog was dat een tijdlang anders, maar achteraf bekeken was die periode eigenlijk een uitzondering. Bedrijven werden almaar groter en globaler georganiseerd, en ze konden naar hartenlust schuiven met mensen en kapitaal. Eind jaren 60 al waren ze niet langer bereid een substantieel deel van het prijskaartje van de verzorgingsstaat op zich te nemen.

"In vele landen heeft de overheid die taak toen voor een stuk overgenomen, maar tegen een heel hoge prijs: ze moesten massaal gaan lenen en daarvoor moesten ook de markten volledig geliberaliseerd worden. Waar die deregularisering van de banken toe geleid heeft, dat weten we intussen wel. Tal van landen hebben zich de voorbije jaren opnieuw zwaar in de schulden moeten steken om de banken overeind te houden. En zo zijn we opnieuw bij af. Deze crisis heeft dus niets opgelost, integendeel. Een aantal politici begrijpt dat intussen ook wel, maar niemand durft de stekker uit het systeem te trekken."

U beschrijft hoe hooguit 50 procent van de Zwitsers nog ging stemmen. Ook hier lijkt het grote publiek meer wakker te liggen van het persoonlijk comfort dan van 'ingewikkelde economische kwesties'.

"We zijn allemaal de maatschappij. Het is gemakkelijk bankiers de huid vol te schelden of de rijken als asociaal weg te zetten, maar wij hebben wel op die politici gestemd en alles laten gebeuren. Ook de Zwitsers deden dat jarenlang, want ze verdienden goed geld aan de globalisering en aan de komst van al die multinationals.

"Vandaag begint in Zwitserland het besef te dagen dat ze zo ook een paard van Troje hebben binnengehaald, waar ook politici nog amper iets tegen vermogen. De race to the bottom was daar zo extreem dat bedrijven in sommige kantons echt bijna 0 procent belastingen betaalden. Het tij is daar nu aan het keren. We hebben twintig jaar zitten suffen en in die periode is economie mondiaal geworden, terwijl politiek grotendeels nationaal gebleven is. Euro-sceptici voeren nu aan dat Brussel, de niet-verkozen eurocraten dus, hen alle macht heeft ontfutseld. Onzin, zo heb ik in Zwitserland - géén EU-land - kunnen vaststellen."

We zitten met ons allen in de gouden kooi die we zelf hebben gesmeed.

"Ik vrees van wel. Als wij, én de politici die we afvaardigen, puur ons democratisch hart hadden gevolgd, dan zouden we de banken wellicht hebben laten instorten. Maar dan lag meteen het hele economische systeem aan diggelen. Dat heeft geen zin, we moeten de perverse effecten van de globalisering mondjesmaat trachten terug te schroeven. In Zwitserland doen ze dat al, ook in West-Europa is stilaan een kentering op komst. Lux Leaks is daar een voorbeeld van: bedrijven die overheidsgeld stelen door landen tegen elkaar uit te spelen, dat verhaal loopt op zijn einde."

Toch bent u niet door en door pessimistisch. Politici moeten het dan wel vaak afleggen tegen de macht van grote lobby's of multi-nationals, maar met de democratie zelf is er in Europa vooralsnog niets mis.

"Die democratie is er nog altijd en functioneert ook behoorlijk, kijk naar wat er Griekenland gebeurd is. Maar net de Griekse case toont ook keihard aan dat een regering, die beslist om een eigen beleid uit te stippelen en zich niet zomaar schikt naar de spelregels die op een hoger niveau zijn vastgelegd, daar een ontzettend hoge prijs voor zal betalen.

"Nogmaals, het hele systeem opblazen, lijkt me nu geen optie. We zullen dus alle democra-tische middelen moeten inzetten om opnieuw meer grip te krijgen op de situatie. Lastig, maar niet utopisch: kijk maar naar het grote maatschappelijk debat dat de voorbije weken in Duitsland en ook hier in Oostenrijk ontstaan is rond het vrijhandelsverdrag met de VS.

"De onderhandelingen daarover slepen al vele jaren aan en al die tijd lag er amper iemand wakker van. Te moeilijk, te saai, weet je wel. Maar zie, plots lijken mensen wakker te schieten, omdat ze beseffen hoe gigantisch de impact van dat verdrag zou kunnen zijn. De reacties daarop zijn vaak nog heel emotioneel, maar als we het verstandig aanpakken en niet al te zeer de populistische toer opgaan, kunnen we nog flink wat bij-sturen. We kunnen de globalisering niet stoppen, maar we kunnen wel proberen de scherpe kantjes eraf te vijlen."