ANGST is fantastisch

Vooraf

Dit stuk was dinsdag klaar. Het begon met een anekdote over Brussel op kerstavond. Het ging een stuk worden over angst, de emotie waarvan professor Damiaan Denys zijn specialisatie heeft gemaakt. En toen was het ineens woensdag. En werd in Parijs de halve redactie van 'Charlie Hebdo' uitgemoord door een stel terroristen. Ineens kreeg dit stuk een andere dimensie.

En tegelijk ook niet. Want, zegt Denys woensdagavond als commentaar op de gebeurtenissen, hoe vreselijk de aanslag in Parijs ook is, het mag geen reden zijn om onszelf uit angst vrijheidsbeperkende maatregelen op te leggen. Niet alleen zullen die weinig doeltreffend zijn, ze beantwoorden ook nog eens volledig aan de wens van terroristen om een onleefbaar klimaat te creëren waarin geen sprake is van spontaneïteit en onderling vertrouwen.

Angst, daar ging dit stuk over. En daarover gaat het dus nog steeds. Steeds meer zelfs, zo u wilt.

---

Het was kerstavond, en we waren in Brussel. Zoals dat hoort op heilige dagen - zeker als je in de jaren 70 bent geboren - zouden we toch even het hoofd binnensteken in een of andere kerk. Het werd de Sint-Niklaaskerk, vlak bij de Grote Markt. Goed vol zat ze, met Brusselaars, studenten en toeristen.

En plots was er die gedachte. Zo basaal dat we ze na drie seconden beschaamd weer wegduwden. Maar ze was er wel geweest: iemand zou hier direct met een kalasjnikov kunnen binnenlopen en ineens honderden slachtoffers maken. De sfeer in de stad was aangenaam, het gezelschap was goed, er heerste warempel iets als vrede in die kerk, en toch was er dus ineens die angst. Angst voor wat, dat wisten we niet precies.

De volgende dag was er een bericht op de website van De Morgen: 'Vlaamse angstprofessor waarschuwt: we zijn verslaafd geraakt aan controle'. Dat had professor Damiaan Denys gezegd in New Scientist. Het zou het meest gelezen bericht van die dag worden.

Enkele dagen later zitten we aan tafel bij Damiaan Denys in Nederland, waar hij woont en werkt. Denys is hoofd van de afdeling psychiatrie van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. Hij behandelt mensen met angststoornissen, en is al vijftien jaar op wetenschappelijke basis bezig met het thema. Vorig jaar kwam daar iets bij: Denys maakte een theatervoorstelling over angst. Een tiental keer stond hij ermee op de planken in het Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond in Amsterdam, elke keer voor een uitverkochte zaal.

"Blijkbaar is het een thema dat leeft", zegt hij daar zelf over. "De kwaliteit van het leven in West- en Noord-Europa is nog nooit zo hoog geweest, we hebben nog nooit in zo'n veilige periode geleefd als nu, en toch is iedereen bang. Want hoe meer je hebt, hoe meer je kunt verliezen. En dus is controle onze hoogste deugd geworden, terwijl dat vroeger vrijheid was."

Denys geeft een eenvoudig voorbeeld: als je een onbekende vis uit de oceaan haalt, zijn er verschillende manieren om naar die vis te kijken. Deden we dat vroeger met een nieuwsgierige, verwonderde blik, dan doen we dat nu met een blik van angst: die vis zal toch geen ziektes met zich meedragen? Hij zal toch geen gevaar zijn voor het ecosysteem?

"Objectief gezien is er nog maar heel weinig om bang voor te zijn, en daardoor zijn we de attitude kwijt om met gevaar om te gaan. Langzaamaan zijn we alles wat een potentieel gevaar is ook als een reëel gevaar gaan zien.

"Angst is een psychologisch mechanisme dat niets met de realiteit te maken heeft. Het is dus iets anders dan vrees. Als je in een woud een beer tegenkomt, is je vrees voor dat dier gegrond, omdat hij een bedreiging voor je leven is. Maar bang zijn voor seriemoordenaars als je in een bos gaat joggen, of voor IS-strijders die je gaan onthoofden, staat totaal niet in verhouding met het reële gevaar dat ervan uitgaat. Belgen en Nederlanders zijn banger voor IS dan voor de economische crisis. Wat compleet waanzinnig is. Hoe groot is de kans, denkt u, dat zo'n strijder u komt onthoofden?"

Gevaarlijke badkamer

De media, reclame en politiek gebruiken angst als verkoopmiddel, zegt Denys. "Vorige week las ik in een Nederlandse krant de kop: 'Aanval op gevaarlijke fietsspaken geopend'. In diezelfde krant stond een advertentie van een badkamer-specialist: 'Realiseert u zich hoe gevaarlijk het in uw badkamer kan zijn, en hoe gemakkelijk u er kunt uitglijden?'

"Ook voor politici is angst hét middel om mensen te overtuigen van hun programma. Men zegt niet: 'Het zou uw vrijheid ten goede komen als u voor ons kiest', men zegt: 'Kiest u niet voor ons, dan zit het hier binnenkort vol met Marokkanen, en worden uw pensioenen onbetaalbaar'. Angst kan heel gemakkelijk gebruikt worden als manipulatief middel. Dat beseffen de meeste mensen blijkbaar niet."

We moeten bang zijn voor koolhydraten, gaat Denys verder, en voor ebola, en voor de stijging van de zeespiegel. Terwijl we net in een deel van de wereld leven waarin nauwelijks nog reden is voor angst. "Ik ben geen klimaatscepticus, maar waarom moet ik angstig zijn omdat de aarde opwarmt? Laat ons liever pragmatisch handelen in plaats van bang te zijn."

Controle controleren

Dé manier om onze angst wat in te tomen is, zo denken we, controle. "We hebben zelfs mechanismen uitgeroepen om de controle te controleren." Ook technologie biedt ons een denkbeeldig antwoord op onze behoefte aan veiligheid en zekerheid, zegt Denys. Internet en smartphones leiden ertoe dat we constant bereikbaar zijn, en straks vertellen onze horloges ook wat onze hartslag is, hoe hoog ons cholesterolgehalte is, en wie weet zelfs hoeveel oogbewegingen we maken per minuut.

Die technologische ontwikkelingen zijn niet echt meer terug te schroeven, zou je denken. Toch wel, zegt Denys. Tenminste, als je het zelf doet. "Ik heb mijn smartphone weggegeven en weer een mobieltje van 20 euro gekocht waar ik alleen maar mee kan bellen. Ik begon verslaafd te raken aan het idee dat mijn telefoon mij op elk moment kon vertellen wanneer de trein ging arriveren, waar ik me bevond, en hoeveel meter ik nog moest stappen voor ik mijn doel bereikt had. Maar waarom moet ik altijd precies weten waar ik me bevind? En ik kan toch ook gewoon de weg vragen?"

Denys kan dan wel beslist hebben om die controle wat meer uit handen te geven, de meesten onder ons lijken die neiging niet te hebben. Tenzij het - jawel - gecontroleerd gebeurt. "We hebben een enorme behoefte om onszelf te verliezen in iets, maar dan wel op een heel veilige manier. Laat me enkele voorbeelden geven. Jongeren gaan drie weken feesten op Ibiza, en in die drie weken gaan ze uit de bol en stoppen ze zich vol met drugs. Op de tentoonstelling van Rothko in Den Haag zag ik mensen huilen bij zijn schilderijen, en plein public. In Amerika is er de laatste tijd sprake van atheïstische vieringen: mensen komen samen in een kerk om te zingen en zichzelf zo over te leveren aan een groter geheel. Blijkbaar hebben we dus toch behoefte aan iets wat ons overstijgt, ook al zijn alle kaders - van religie tot politieke zuilen tot het klassieke gezin - ondertussen gesloopt."

Typisch voor onze tijd is namelijk het 'individuatieproces', zoals Denys het noemt. "We gaan ervan uit dat we als individu voldoende mogelijkheden hebben om betekenis te verschaffen aan onze persoon, maar dat is niet zo. Betekenis krijg je ook door de gemeenschap, de cultuur en de taal waarin je leeft. Maar dat willen we blijkbaar niet meer weten. Dat is ook de reden waarom het hoofdpersonage in de tv-serie Breaking Bad zo populair geworden is: hij is iemand die zélf betekenis geeft aan zijn leven, ook al gaat dat ten koste van vrienden en familie. Dat is ons ideaal geworden."

Dichter bij de dingen

Denys is naast psychiater ook filosoof. Eigenlijk moet die zin in omgekeerde volgorde staan, want filosofie was de eerste studie die hij als achttienjarige aanvatte. "Een heel interessante richting, maar op die leeftijd ben je daar te jong voor. Je krijgt een heel arsenaal om de wereld te begrijpen, en dat is fantastisch, maar het creëert ook afstand tot de wereld. Geneeskunde was voor mij een manier om dichter bij de dingen te komen."

Als wetenschapper kan hij perfect beschrijven wat er gebeurt bij angst (iets met prikkels, thalamus, prefrontale cortex, crf-neuronen en de hippocampus), en publiceert hij daar artikels over, maar als filosoof kan hij in zijn theatervoorstelling zijn persoonlijke visie kwijt op de emotie. In plaats van onze angst te willen controleren, moeten we ze net opzoeken, vindt Denys. "Angst is fantastisch. Ik kan mezelf pas overstijgen op het moment dat ik mij angstig voel.

"Het is het moment waarop ik uit mezelf treed en in een vrijheid glijd die werkelijk is, omdat ze buiten mezelf staat. De eerste keer dat je iemand gaat zoenen, in een ziekenhuis terechtkomt of een nieuwe job hebt, zijn momenten waarin angst optreedt omdat je jezelf dreigt te verliezen. Maar het zijn net ook de momenten waarop je als persoon betekenis krijgt."

Als je jezelf echt wilt leren kennen, en wilt weten hoe je in de wereld staat, dan kan angst dat laten zien, betoogt Denys verder. Angst is namelijk een van die emoties waarbij je als mens volledig aangewezen bent op jezelf. Los van je kleren, je familie, je bezit of je opleiding, ben je in die naakte angst wie je echt bent. "Ik roep dus op om die angst te respecteren."

Atheïstische misvieringen

Volgens Dirk De Wachter leven we in borderlinetijden, en moeten we weer meer met elkaar praten in plaats van direct naar de psycholoog te hollen. Paul Verhaeghe betoogt dat het neoliberalisme ons de das omdoet en voor depressies en burn-outs zorgt. En nu is er dus ook Damiaan Denys. Niet bepaald om vrolijk van te worden, al die wetenschappers die zeggen dat we fout bezig zijn. "Het is ook niet mijn bedoeling om mensen gerust te stellen. Integendeel, ik wil ze een schop onder hun kont geven. Word eens wakker. Verzet u tegen dat dogma van angst en controle.

"We leven in een van de rijkste en veiligste landen ooit, en toch voldoet bijna de helft van onze bevolking officieel aan een psychiatrische stoornis. Dat is een absurde paradox, waarvan angst en een doorgedreven hang naar controle volgens mij de oorzaak zijn."

Maar Denys is niet helemaal pessimistisch. Een maatschappij is flexibel, gelooft hij, en is voortdurend in verandering. Daar zie je nu al tekenen van. Soms zijn dat hilarische tekenen. Die atheïstische misvieringen, bijvoorbeeld. "Of dit: onlangs had iemand een plek gevonden in een bos waar je geen bereik hebt. Daar is verdorie een krantenartikel aan gewijd! Maar goed, misschien duidt het erop dat we stilaan weer klaar zijn om ons te verliezen in iets wat we niet helemaal kunnen controleren. Misschien beginnen we te beseffen dat een gebrek aan controle ons een immense vrijheid kan bezorgen."

'Nous n'avons pas peur' of 'Not afraid': die boodschap zag je overal, woensdagavond, toen mensen in Frankrijk en andere landen op straat kwamen na de moordpartij op de redactie van 'Charlie Hebdo'. Misschien blijft dat zo, de komende maanden en jaren.

---

Op dinsdag 20, woensdag 21 en donderdag 22 januari staat Damiaan Denys met Wat is angst? in De Brakke Grond (Amsterdam), telkens om 20.30u www.brakkegrond.nl