'Mannen met macht vertonen vaak minder empathie'

Het is oneerlijk en onmogelijk om het grensoverschrijdend gedrag van mensen als Harvey Weinstein, Kevin Spacey en - dichter bij huis - Bart De Pauw allemaal over dezelfde kam te scheren. Intimidatie is tenslotte nog geen verkrachting. Maar wat wél overal terugkomt, zijn scheefgelopen machtsrelaties. Telkens er nieuwe getuigenissen opduiken, gaat het over jonge, beginnende mensen die zich misbruikt voelen door ervaren en beroemde producenten, regisseurs en acteurs. Mensen met macht, dus.

En macht erotiseert, zo wil het gezegde. "Daar is een logische verklaring voor", verklaart gedragsbioloog Mark Nelissen (UAntwerpen). "Er zit héél veel biologie en evolutie achter problemen met seksueel ontoelaatbaar gedrag. Duizenden jaren geleden was het voor vrouwen immers interessant om voor een man met status te kiezen, omdat die de overlevingskansen van haar en haar kinderen verhoogde. De idee dat meer status samenhangt met meer recht op seks, is ingebakken: ook al is dat vandaag niet meer van toepassing, het speelt onbewust wel nog altijd mee. Daarom dat mannen met macht zich vaak sterker willen laten gelden en zich sneller opdringen bij vrouwen."

De associatie tussen macht en seks is het resultaat van jarenlange evolutie dus, en de psychologie van personen in een machtspositie versterkt dat. "Uit onderzoek blijkt dat machthebbenden meer risicovol gedrag vertonen", stelt sociaal en mediapsycholoog Koen Ponnet (UGent/UAntwerpen). "Ze zijn non-conformistischer en minder snel te beïnvloeden dan anderen. Aan de top staan is vaak ook eenzaam."

Gevaarlijke cocktail

Toeval of niet, maar in een portret dat dit weekend op de website van Humo verscheen, wordt De Pauw ook zo omschreven door ex-collega's. "Hij manoeuvreert voortdurend tussen hoogtes en laagtes, en doet alles excessief: als hij drinkt, drinkt hij veel, als hij sport, sport hij maniakaal", vertelt er een. "Het is een fundament van zijn karakter: Bart overdrijft", weet een ander. "Wie Bart wil begrijpen, moet in rekening brengen hoe erg hij in zijn eigen hoofd leeft. En hoe de werkelijkheid daar niet per definitie correspondeert met de realiteit erbuiten: hij krijgt zijn fantasie soms niet aangesloten op de wereld", vertelt die laatste ook. "Ik kan me voorstellen dat het in de jaren na zijn vertrek bij Woestijnvis erg eenzaam is geworden in die fantasiewereld."

Dat excessieve gedrag valt biologisch te verklaren: hormonen. "Mannen met meer testosteron komen sneller in machtsposities terecht, en mannen met macht, maken op hun beurt meer testosteron aan", duidt Nelissen. "En testosteron is een hormoon dat agressief en seksueel gedrag promoot, maar het verkleint de mogelijkheid om in te zien wat iemand anders voelt. Daardoor vertonen mannen met macht vaak ook minder empathie."

Combineer dat gebrek aan inlevingsvermogen met de effecten van macht en status op je karakter, en je krijgt in sommige gevallen een gevaarlijke cocktail. Seksueel ontoelaatbaar gedrag kan daar een effect van zijn. "Onderzoek heeft aangetoond dat macht ervoor zorgt dat persoonlijke en individuele kenmerken sterker tot uitdrukking komen in het gedrag", benadrukt Ponnet opnieuw. "Dus seksuele neigingen en verlangens ook." Als je dan niet herkent wanneer de andere zich bedreigd voelt of een grens stelt, kan dat leiden tot seksuele intimidatie of aanranding.

Maar als evolutie en hormonen een verklaring bieden, hoe kunnen we dan een oplossing vinden? "Gedragsprogramma's zitten ingebakken in onze genen, en daar zullen ze de komende honderdduizenden jaren ook blijven", aldus Nelissen. "Dat krijg je er niet zomaar uit. Maar ons gedrag wordt niet enkel bepaald door onze genen: het wordt ook beïnvloed door onze culturele opvoeding. Met culturele wapens kun je genen soms de kop indrukken. Daarom is bewustwording van het probleem ook essentieel."

Verklaringen voor zulk gedrag, mogen dan ook geen excuus zijn, klinkt het. "We kunnen psychologisch uitleggen dat mannen met macht minder rekeningen houden van anderen", besluit Ponnet. "Maar een nee blijft een nee. We moeten grenzen trekken, en machthebbenden mogen die niet doorbreken. Dat komt met de recente onthullingen meer en meer in the picture, en dat is een positieve evolutie."