'Liefde kan niet zonder jaloezie'

"Mijn lief is nooit jaloers. Ook niet leuk." Meestal is ze vrolijk, maar nu keek de vriendin wat sip. De vrouwen aan de tafel in het restaurant begrepen haar, de mannen schudden moedeloos hun hoofd. Dan zijn we niet bezitterig, dan stellen we ons niet aan, dan is het weer niet goed: je zag het ze zo denken.

Aanleiding van het gesprek was de affaire-Petraeus. Eind vorige week kwam aan het licht dat de directeur van de Amerikaanse CIA een buitenechtelijke relatie had. Dat is op zich niet zo bijzonder. Wel interessant is de manier waarop de affaire aan het licht kwam. Jill Kelley, een vriendin en ook collega van David Petraeus, had intimiderende e-mails gekregen van een andere vrouw, met de boodschap: dat geflirt van jou met David moet nu maar eens stoppen. De afzender? Paula Broadwell. Enkele jaren terug schreef zij een biografie van generaal Petraeus, en ze werd ondertussen ook zijn minnares. De mails van haar naar Kelley zijn dus simpel te verklaren: pure jaloezie.

Dat een eenvoudige emotie als jaloezie zulke grote gevolgen kan hebben, heeft de zaak-Petraeus wel bewezen: de CIA-directeur nam al ontslag, en nu lijkt ook de kop van een tweede Amerikaanse topmilitair te gaan rollen.

En toch heeft Broadwell erg logisch gereageerd. Want als je een relatie hebt, dan is jaloers zijn best gezond. Meer zelfs, het is nodig.

Zelfoverschatting

Uiteraard gaat het dan niet om ziekelijke jaloezie. Dat is schadelijk, daar is iedereen het over eens. Gsm's of mailboxen uitpluizen, contact verbieden met de medemens: niet bepaald bevorderlijk voor de goede sfeer in een relatie. Noch voor de gezondheid. Moord of doodslag die uit jaloezie gebeurt, een uitzondering is het niet. Ook in de literatuur kent men daar wat van. Denk aan wat er met Othello en zijn lief gebeurde in het stuk van Shakespeare. Uitzinnig jaloers was de zwarte generaal, ervan overtuigd dat de mooie, trouwe Desdemona hem bedroog. Zijn giftige hersenkronkels joegen hem en zijn geliefde uiteindelijk de dood in.

Ook in De cocu magnifique haalt het monster met de groene ogen stevig uit. In het toneelstuk van de Belgische Fernand Crommelynck, uit 1921, is Bruno zo bang dat zijn geliefde Stella hem ontrouw is, dat hij zijn waan voor werkelijkheid wil zien. Hij wil een hoorndrager zijn, en verblind door jaloezie levert hij zijn vrouw over aan de geilheid van de mannen in het dorp. Zodat hij zelf zijn enige ware liefde verspeelt. Een man die zo ziekelijk jaloers is dat hij zijn trouwe vrouw tot ontrouw dwingt: HetPaleis zag er een een prachtige plot in voor De gehoornden,dat er vanavond in première gaat.

Nochtans: niet alle jaloezie leidt automatisch tot ellende. Integendeel, een goede portie afgunst af en toe is exact wat een relatie nodig heeft.

"Jaloezie is een verdedigingsmechanisme", weet relatietherapeute Rika Ponnet. "De jaloerse partner wil beschermen wat kostbaar is. Meestal is degene die zich het zwakst voelt in de relatie ook het meest jaloers. Dat kan omdat de marktwaarde van de partner hoog ligt - omdat die carrière heeft gemaakt bijvoorbeeld - en dus aantrekkelijk is voor anderen. Dat de andere dan jaloers wordt, is niet onterecht. Hij of zij voelt aan dat er gevaar dreigt, en wil de relatie bewaken door alert te reageren."

Mannen en vrouwen komen voortdurend met elkaar in contact op allerlei domeinen, veel meer dan vroeger. Op het werk bijvoorbeeld, of in hobby's buitens-huis. Veel potentiële dreigingen dus, maar iemand die in een gezonde relatie zit, neemt onbewust een beschermingsmechanisme mee. "Als die persoon een mail krijgt van iemand die misschien geïnteresseerd is, dan zal hij antwoorden met iets als: 'Groetjes van ons allen', of 'Zeg je partner ook hallo van mij'. Op die manier wordt duidelijk gesignaleerd dat hij niet beschikbaar is, en dat hij en zijn partner heel goed op elkaar zijn afgestemd."

En wat met die vriendin, die klaagt dat haar geliefde nooit jaloers is? Hebben zij een probleem? Niet noodzakelijk, zegt Rika Ponnet. "Het is best mogelijk dat ze allebei al heel goed op elkaar zijn afgestemd, en dat de partner ervan uitgaat dat er geen gevaar is. Dat kan om zelfoverschatting gaan, maar het kan ook een juiste inschatting van de situatie zijn."

Toch wijst de klacht van de vrouw erop dat er minder betrokkenheid in de relatie is dan ze eigenlijk wenst, legt Rika Ponnet nog uit. "Als haar partner wat jaloerser was, zou zij het gevoel krijgen dat hij haar nog steeds begeerlijk vindt, en dat hij niet van plan is bij haar weg te gaan. Bevestiging krijgen van je partner is belangrijk, zeker op momenten dat er aandacht is van derden, want dat kan voor passie zorgen (lacht)."

Overlevingsmechanisme

(Bruno) "Maar is het niet 't verstandigste van mij om Petrus in 't oog te houden? Ge weet hoe beïnvloedbaar Stella is. Zelfs als ze me niet willen duperen, zou het toch kunnen dat ze malkander langzaamaan graag gaan zien. Wat een gedachte! Is het mogelijk dat Stella ooit met iemand anders in haar gedachten zou kunnen zitten? Dat de gedachten van haar koortsige nachten haar ooit een goestingske zouden geven? Een goestingske in een ander. Estrugo! Petrus moet weg. Jaagt hem het huis uit. Je suis cocu!! Estrugo! Je suis cocu! Amai nog niet!"

Een fragment uit De gehoornden. Onder anderen Stef Aerts en Greg Timmermans namen De cocu magnifique van Crommelynck onder handen voor deze nieuwe productie van Het Paleis. Nieuwe cast, oud stuk, oeroude materie.

"Jaloezie is een emotie die al honderdduizenden jaren ingebakken zit in ons gedrag", zegt gedragsbioloog Mark Nelissen, en auteur van De bril van Darwin. "Evolutionair gezien is het een heel nuttige emotie geweest om het genetisch materiaal te beschermen. Als bij onze voorouders een vrouw zou vreemdgaan en zwanger worden van een andere man, zou haar echtgenoot immers jaren moeten investeren in een kind dat zijn genen niet droeg."

Maar ook een vrouw had zo haar redenen om op te letten en jaloers te zijn. Niet dat een bedriegende echtgenoot haar vruchtbaarheid in gevaar bracht, maar als hij haar zou verlaten voor een andere vrouw, zou hij niet meer voor haar kinderen kunnen zorgen.

Die oeroude gedragingen zijn we nog niet kwijtgeraakt, legt Nelissen uit. "Als er sprake is van ontrouw in een relatie, wil een man vooral weten of zijn vrouw seks heeft gehad. Een vrouw is dan weer eerder bezig met de vraag of haar partner ook iets voelt voor degene met wie hij haar bedrogen heeft. Bovendien verklaren die oude overlevingsmechanismen ook waarom een moeder tot op vandaag meer investeert in de kinderen dan de vader. Ook al kunnen DNA-testen wel bewijzen wie de vader is, je bent als man toch nooit 100 procent zeker dat het je eigen kind is. Een vrouw is dat natuurlijk wel. Wist u overigens dat dat ook gevolgen heeft voor grootmoeders?

"Onderzoek heeft aangetoond dat vrouwen meer investeren in de kinderen van hun dochters dan in de kinderen van hun zonen. (lacht) Vrouwen zijn vaak erg verontwaardigd als ik dat op lezingen vertel, maar het klopt wel."

Jaloezie mag er dan voor gezorgd hebben dat de mens heeft kunnen voortbestaan, vandaag heeft het biologisch gezien geen enkel nut meer om jaloers te zijn. En toch zijn we het. Volop. In de literatuur, en in het echte leven. En soms komen die twee ook samen. Bij schrijver Peter Buwalda bijvoorbeeld. Hij zei onlangs in een interview: "Meer dan over de liefde, gaat mijn boek ('Bonita Avenue', SMU) over jaloezie. (...) Liefde kan niet zonder jaloezie. Begeerte is bijvoorbeeld geketend aan jaloezie. Als ik niet meer jaloers ben, als het me niet meer uitmaakt of ze overwerkt, dan ben ik afscheid aan het nemen."