''On the Road' is een zintuiglijke ervaring'

The Motorcycle Diaries, de film waarmee Walter Salles doorbrak, was een roadmovie over Ernesto Guevara vóór hij wist dat hij Che zou worden. Dit is een roadmovie over Jack Kerouac vóór hij wist dat hij de chroniqueur van de Beat Generation zou worden. "En dat is net wat mij bij deze twee reisverhalen interesseerde", bevestigt Walter Salles. "In The Motorcycle Diaries draait het om twee jonge mannen die zich niet bewust zijn van de fysische en menselijke geografie van hun continent en die door het maken van die reis een transformatie ondergaan. In On the Road gaat het om een jongeman uit een beschermd milieu die eerst getroffen wordt door het verlies van zijn vader en dan een andere jonge man ontmoet die zowat zijn tegengestelde is. Ze gaan dan samen on the road en hij wordt daarbij gevoed door allerlei ervaringen die het hem mogelijk zullen maken dat hij een schrijver wordt. In beide gevallen gaat het dus over het zaad van een transformatie."

Waarom is transformatie zo'n belangrijk thema voor u?

"Omdat het in beide gevallen gelinkt is aan jeugd. En aan de ethische, politieke en existentiële beslissingen die we op die leeftijd nemen. Alle mogelijkheden liggen dan nog open voor ons. Maar we hebben in die periode meer vragen dan antwoorden. Die zoektocht naar antwoorden vind ik interessant. De overgang van late adolescentie naar volwassenheid heb ik altijd fascinerend filmmateriaal gevonden. Welke keuzes worden gemaakt? Wat wint men en wat raakt men kwijt tijdens dat proces? Er zijn momenten van opwinding, maar ook van verlies."

Telkens wanneer je on the road gaat, laat je ook iets achter. Dat gevoel van verlies zit zeker ook in het boek.

"Klopt. Het zoeken naar de vader is ook een leidmotief. Dit is ook een hartverscheurend verhaal over twee jonge mannen, die vaderloos zijn en die niet in staat zijn om zelf vader te worden of zelf voor hun kinderen te zorgen. Ik word weliswaar ouder als filmmaker, maar ik wil toch de adolescent in mij levend houden, want op die manier bewaart men ook de rusteloosheid. Ik vind dat een goede voedingsbodem. Als je ziet hoe jeugdig en speels de films van de Portugese regisseur Manoel de Oliveira nog zijn. Die man wordt dit jaar 104! Dat is een goed voorteken voor de toekomst want ik zit zelf nog maar halverwege. (lacht)"

Als boek was On the Road zeer relevant toen het gepubliceerd werd. Is dat een halve eeuw later nog steeds het geval?

"We mogen wel niet vergeten dat er indertijd geen consensus bestond over de roman. Het boek werd passioneel ontvangen door sommige critici, maar het werd door anderen even scherp bekritiseerd. Schrijvers als John Updike en Gore Vidal vonden het maar niets, net als Truman Capote, die verklaarde: 'That's not writing, that's typing.' Het boek was in ieder geval zeer verschillend van alles wat toen gepubliceerd werd. Het was een soort zintuiglijke ervaring, meer intuïtief dan rationeel. Wat het boek ook benadrukt, is het belang van ervaringen die men echt heeft meegemaakt. En dat geldt vandaag nog steeds, in een tijdsgewricht waar zoveel ervaringen via een scherm verlopen, in een virtuele wereld. Een tijdsgewricht ook waarin reality-tv zo belangrijk is en waarbij zaken beleefd worden via de ervaringen van iemand anders. Het boek heeft het daarentegen over het belang om alles uit de eerste hand te beleven. Het is geen kwestie van te experimenteren met seks of drugs, enkel en alleen omwile van het experiment, maar om tot een beter begrip en een groter bewustzijn van de wereld te komen."

Wat voelde u zelf toen u On the Road met het oog op deze verfilming herlas?

"Toen ik het boek als achttienjarige voor het eerst las, werd ik vooral gegrepen door de energie van de roman. Ik werd verliefd op dat boek en ik werd vooral geraakt door de vrijheid van die personages. De vrijheid om met zowat alles te experimenteren wat verboden was. Niet alleen voor de kicks, maar voor een beter begrip van de wereld.

"Ik heb het boek ook op een heel specifiek moment gelezen. Ik was achttien, begon te studeren aan de universiteit en in Brazilië was er toen een militaire dictatuur. Dat was dus het compleet tegenovergestelde van wat in dat boek beschreven stond. In mijn land werden boeken, films en kranten gecensureerd. De wegen werden afgesloten door militaire controleposten, dus de mogelijkheid om zich vrij te bewegen, zoals in On the Road, was onbestaande. Niet alleen door de socio-politieke situatie, maar ook binnen onze families was de vrijheid waarover in dat boek gesproken werd totaal onmogelijk. De roman was toen niet eens vertaald in het Portugees, dus ik heb hem in het Engels gelezen. En op de universiteit werd het boek van de ene lezer aan de andere doorgegeven. Toen ik het uiteindelijk terugkreeg, stond het boordvol aantekeningen van allemaal verschillende mensen.

"Ik heb het nadien nog enkele keren herlezen, onder meer vóór ik aan de verfilming The Motorcycle Diaries begon. Nu ik het voor deze film nog eens gelezen heb en nu ik zelf vader ben van twee jonge kinderen, voelde ik mij ook zeer aangesproken door de vrouwelijke personages. In de film zijn Marylou (rol van Kristen Stewart, JT) en Camille (rol van Kirsten Dunst, JT), de twee vrouwen van Neal Cassady (in het boek en de film heet hij Dean Moriarty, JT), trouwens meer uitgewerkt dan in de roman. Het zijn weliswaar belangrijke personages in het boek, maar ik wilde er toch meer over weten. In de film dragen de vrouwelijke personages ook het zaad van de moderniteit met zich mee. Iemand als Marylou vindt het zelf interessant om seksualiteit te exploreren, het wordt haar niet opgelegd. Zij neemt haar eigen beslissingen en in dat opzicht is zij echt vooruit op haar tijd. En Camille neemt op een bepaald moment de beslissing om een alleenstaande moeder te worden en zet Dean zelf aan de deur. Zij neemt ook haar eigen lot in handen."

Op het einde van de film neemt Sal Paradise (het alter ego van Jack Kerouac) afstand van Dean Moriarty. Dat is een pijnlijk, schuldbeladen moment. Hebt u als filmmaker soms ook het gevoel dat u mensen gebruikt en dan in de steek laat?

"Wat kan je wel en niet filmen? Dat geldt ook voor fotografie. Henri Cartier-Bresson zei dat hij nooit zijn camera meenam als hij voor het eerst in een omgeving kwam die hij nog niet kende. Hij wilde eerst weten of hij toegelaten zou worden. Hij begon pas op de tweede of de derde dag foto's te nemen.

"Toen wij met een kleine filmploeg bezig waren met de opnames vanThe Motorcycle Diaries in Cuzco, in Peru, botsten we op vier indiaanse vrouwen die Quechua spraken. Slechts een van hen sprak Spaans. We wilden hen in onze film 'uitnodigen', maar we wilden eerst weten of zij ons ook wilden uitnodigen in hun wereld. Het moet altijd om een uitwisseling gaan. Het was weliswaar een totaal geïmproviseerde scène, maar we hebben hen niet met onze camera overvallen.

"Hetzelfde geldt als je met een acteur samenwerkt. Hij of zij zal zaken voorstellen die het resultaat zijn van hun eigen verbeelding. Op die manier worden ze als het ware de coauteur van de film. Eén voorbeeld: toen Viggo Mortensen, die de rol speelt van Old Bull Lee (alter ego van de legendarosche schrijver William S. Burroughs, JT) op de set in New Orleans arriveerde, hadden we voordien wel enkele keren contact gehad via telefoon en email. Maar ondertussen had hij zelf zeer uitgebreid research gedaan over zijn personage. Toen hij aankwam, had hij niet alleen de kleren bij voor zijn personage maar hij had ook de typemachine bij die Burroughs in 1949 gebruikt had én de geweren waarmee hij toen schoot. Door zijn research wist Viggo ook dat Burroughs in die periode de Maya-codex aan het lezen was én ook het werk van de Franse schrijver Céline aan het herlezen was. Hij wilde weten of ik iets kon doen met al dat materiaal en dat is dus de manier waarop die improvisatie in verband met Céline tot stand is gekomen. Wat Viggo dus deed, was mij instrumenten geven om het boek On the Road trouw te blijven, samen met de jazzachtige improvisatie die zo typerend is voor de roman.

"Een film maken is voor mij dus altijd meer een uitwisseling dan wat anders. Dat was eigenlijk ook bij het boek het geval. In het begin van de film wordt Dean, behalve door Sal, gezien als iemand die de anderen gebruikt. Old Bull Lee zegt zelfs letterlijk dat Dean alleen maar van anderen wil profiteren. Maar uiteindelijk realiseren we ons dat alles wat Dean gedaan heeft door Sal getransformeerd zal worden tot een boek. Sal gebruikt hem dus als materiaal voor zijn roman. Maar anderzijds heeft dat boek er ook voor gezorgd dat dit personage is blijven voortleven. Dat transcendeert dus de ervaringen die ze samen beleefd hebben. Het is dus niet toevallig dat de film op dezelfde manier eindigt als het boek, namelijk met de zin: 'I think of Dean Moriarty. I think of Dean Moriarty. I think of Dean Moriarty.' Die herhaling, die echo doet ons begrijpen dat dit personage onuitwisbaar is en altijd zal blijven bestaan."

On the Road

Regie: Walter Salles

Met: Garrett Hedlund, Sam Riley, Kristen Stewart, Kirsten Dunst, Viggo Mortensen

Duur: 137 minuten