Hugo Claus belazert ons nog steeds
Met veel bombarie werd eind 2008 het 'eerste gedicht' van Hugo Claus geveild. Een anonieme koper dokte er 2.400 euro voor. Maar nu onthult Poëziekrant dat 'Grauwvuur' een vertaling is van een gedicht van een Duitse schrijfster, verschenen in het nationaal-socialistische blad DeVlag.
Het was een literaire vondst om van te likkebaarden. Amper negen maanden na de euthanasie van Hugo Claus (1929-2008) bracht een oud-klasgenote de vroegste, voordien onbekende pennenvrucht van de kolos boven water. Het gedicht 'Grauwvuur' telde amper tien regels en was 62 woorden lang. De jonge Claus schreef het expressionistisch aandoende gedicht over werken in de mijnen en een mijngasontploffing in de zomer van 1942. Hij schonk het aan zijn klasgenote Miriam Soetaert, 'het slimste meisje van de klas', in de Rijksmiddelbare School te Kortrijk.
Soetaert, die samen met Claus in het tweede jaar Grieks-Latijn zat, bewaarde het 66 jaar. Het was geschreven op een pagina uit een schoolschrift. Gesigneerd 'Claus Hugo' en gedateerd '22 zomermaand 1942'. Op de voorzijde krabbelde Claus 'aan niemand toonen a.u.b.'. "Ik zal nooit weten waarom Hugo dat gedicht voor mij schreef", getuigde de intussen overleden Soetaert in 2008. "Ik heb het al die tijd verborgen gehouden, want dat had ik hem beloofd. Het waren geen kinderachtige versjes over I love you of zo, wel een heel dramatisch gedicht over het leven in de steenkoolmijnen. We hebben maar een jaar samen in de klas gezeten. Let op: van liefde is nooit sprake geweest tussen ons, van geen van beide kanten."
Onder grote mediabelangstelling werd het stukje papier, samen met onder meer Claus' proclamatieboekje, op 2de kerstdag 2008 afgehamerd voor 2.400 euro bij veilinghuis De Wit te Oostende.
Nu blijkt dat Claus - altijd tuk op mystificaties - zijn klasgenote voor het lapje heeft gehouden. Het gedicht is helemaal niet van zijn hand. Het is gewoonweg zijn vertaling van het gedicht 'Mutter des Bergmanns' van de amper bekende Duitse schrijfster Elisabeth Emundts-Draeger (1898-1987), door Claus voorzien van de nieuwe titel 'Grauwvuur'.
In de ban van Hitler
Onderzoeker Georges Wildemeersch van het Antwerpse Hugo Clauscentrum onthult het nieuws in het komende nummer van Poëziekrant. "Nu is meteen duidelijker waarom Claus aan Miriam Soetaert vroeg om het gedicht geheim te houden. Men had kunnen ontdekken dat zijn naam onder een gedicht van iemand anders stond. Een pijnlijke zaak ook voor de anonieme koper, natuurlijk. 2.400 euro is een aanzienlijke som."
Wildemeersch ontdekte de ware toedracht na doorgedreven archiefonderzoek en trof onlangs de Duitse versie van 'Grauwvuur' in het maartnummer 1942 van DeVlag, het collaboratietijdschrift van de nationaalsocialistische Deutsch-Vlämische Arbeitsgemeinschaft. "Claus' moeder was op dat moment lid van DeVlag", vertelt Wildemeersch. "Een gegeven dat haar na de oorlog haar burgerrechten kostte. Aannemelijk is dat Claus het gedicht aantrof toen het blad thuis rondslingerde."
In de zomer van 1942 was de dertienjarige Claus zelf danig in de ban van het nazisme en enkele maanden lid van het Nationaal-Socialistisch Jeugdverbond (NSJV). De collaboratietijd schraagt zoals bekend Het verdriet van België. "In interviews heeft Claus er eerder over getuigd", zegt Wildemeersch. "Zo verklaarde hij in 1983 aan Jan Brokken dat hij een poosje 'op een verschrikkelijke manier pro nazi' was". En hij zei ook: "Ik liep een tijdlang met een Hitlerjugenddolk rond." Tegenover Piet Piryns en Herman de Coninck deed Claus in 1983 laconiek over zijn kortstondig lidmaatschap van de NSJV. Al snel veranderde hij het geweer van schouder: "Ik ging naar de andere kant omdat de Duitsers aan het verliezen waren. Ik wilde de kant van de sterkste kiezen."
Mystificatie
"Ik heb altijd argwaan gekoesterd bij dat verhaal van het 'eerste gedicht'", vertelt Wildemeersch. "In 1971 repte Miriam Soetaert al in Het Nieuwsblad van het bestaan van 'Grauwvuur', maar ze wilde het document toen niet in de openbaarheid brengen. Drie jaar later contacteerde ik haar opnieuw. Maar toen ze op het punt stond me de verzen te tonen, trok ze haar staart in. Ze had net de film Emmanuelle gezien en ze wilde niks meer met die 'vuilspuiter' van een Claus, toen in een relatie met actrice Sylvia Kristel, te maken hebben."
Uiteindelijk kreeg Wildemeersch in 2004 een kopie ervan onder ogen. "Ook na de geruchtmakende veiling in 2008 ben ik altijd blijven twijfelen en verder op onderzoek gegaan." Redenen genoeg: 'Grauwvuur' heeft een sterk expressionistische teneur en de gedichten die Claus drie jaar later schreef, zijn helemaal anders van toon. "Veel speelser en losser, zoals de vrije variatie op het thema van Heer Halewyn dat hij in 1945 in een poëzie-album van een vriendinnetje in Astene pende. Bovendien vroeg ik me af waarom een dertienjarige zo'n zware thema's aansneed. Je verwacht relatieproblemen, misschien psychische perikelen, desnoods een worsteling met God en gebod. Maar geen mijnramp. De tekst is dan ook nog helemaal uit het perspectief van de moeder geschreven. Bijna te straf voor een dertienjarige."
Wildemeersch kreeg gelijk.
Het oorspronkelijke gedicht van Elisabeth Emundts-Draeger - een schrijfster die in 1942 vier boeken op haar naam had - sluit thematisch nauw aan bij de ideologie van het nationaal-socialisme. "De mythe van de moederschoot, bloed en bodem, het kind als prototype van de gemeenschap, vruchtbaarheidsriten en de eeuwige terugkeer, het zit er allemaal in. Wellicht was Claus daar ideologisch in die periode sterk door gegrepen. Het is vooral een teken des tijds."
Maar Miriam Soetaert, in 2012 omgekomen bij een brand, getuigde in 2008: "Het gedicht toont aan dat Claus een genie was op taalkundig vlak en vroegrijp was, want het thema is geen courant onderwerp voor een dertien-jarige." Ze rook geen onraad.
Wildemeersch vindt de verwarring rond het gedicht typisch voor Claus' vroeg ontstane drang naar mystificatie en bellenblazerij: "Over zijn romandebuut De metsiers schreef hij bijvoorbeeld onder de naam van zijn 'oorlogsvriend' Anatole Ghekiere in november 1948 zélf een lovende recensie in Ons Verbond. En later belazerde hij zelfs zijn vrienden Corneille en Vinkenoog door de fictieve dichteres Thea Streiner uit te vinden."
Vraag blijft wat nu dan wél de status verdient van 'eerste gedicht' van Claus, die in 1947 zijn officiële debuut maakte met Kleine reeks? "Voor zover mij bekend komen twee gedichten in aanmerking, in april 1945 neergeschreven in de poëziealbums van vriendinnetjes uit Astene, waar de familie Claus na de oorlog bij grootmoeder Meerke Vanderlinden haar intrek genomen had. Die vrije verzen werden ondertekend met de klinkende naam Hugo C. van Astene."
Lees het gedicht 'Grauwvuur' op www.demorgen.be