'De mens is niet beter dan een plant'

De domste plant? Voor het eerst hapert de spraakwaterval. Norbert Peeters, botanisch filosoof en Darwin-kenner, heeft even geen antwoord paraat. Dat komt per mail, een paar uur na het gesprek in zijn met boeken volgepropte woning aan een Leidse gracht.

"De avocado is een goed voorbeeld van een domme plant. De vrucht rond de glibberige pit, waarin zich een embryo bevindt, dient als lokmiddel. Hoewel de avocadoplant onverminderd grote vruchten blijft produceren zijn de dieren die zijn vruchten eten en de pitten met hun uitwerpselen verspreiden, zoals de reuzengrondluiaard, zo'n 13.000 jaar geleden uitgestorven. Een evolutionair anachronisme. Gelukkig heeft de avocado zich populair gemaakt bij een andere zoogdiersoort, de mens."

Vragen naar de intellectuele vermogens van een plant is minder vreemd dan het lijkt. In zijn onlangs verschenen boek Botanische revolutie over de plantenleer van Charles Darwin schrijft Peeters immers dat "mensen de gedragingen van planten enkel kunnen begrijpen en verklaren als wij ervan uitgaan dat planten intelligente schepsels zijn".

Peeters vestigt de aandacht op het botanische onderzoek van Darwin, die vooral bekend is van zijn evolutieleer en wiens werk als botanicus in de vergetelheid is geraakt. Van Darwin leerde Peeters dat planten niet thuishoren waar ze door Aristoteles waren ingedeeld: onderaan in de hiërarchie van de levende natuur, slechts een decor voor mens en dier. Darwin liet het scherpe onderscheid tussen mens, dier en plant dat de Griekse wijsgeer had aangebracht vervagen. Sindsdien is de mens niet langer de kroon op een goddelijke schepping, maar een neef van de chimpansee en een verre achterneef van de amoebe. Net als andere dier- en plantensoorten het product van miljoenen jaren natuurlijke selectie.

"Het denkmeubilair van Aristoteles heeft eeuwenlang de complexiteit van het plantenleven verbloemd", stelt Peeters. Tot Darwin in de 19de eeuw zijn evolutieleer op schrift zette. De Britse natuurvorser maakt van de boom des levens - de metafoor waarmee de evolutie wordt weergegeven - geen dennenboom met de mens als piek, maar een loofboom met zijtakken. Op een van die zijtakken bevindt zich de mens. "De mens heeft geen speciale positie in die boom. De mens is niet beter, complexer of hoger dan andere soorten. Er is geen enkele reden om aan te nemen dat planten tweederangsburgers zijn in de natuur. Dankzij Darwin is er waardering gekomen voor het plantenleven.

"De evolutionaire ontstaansgeschiedenis van de mens is vervlochten met die van de plant. We zijn afhankelijk van planten. We zijn ook vruchteneters, we hebben bijvoorbeeld vitamine C nodig. Het is een erfenis van ons leven in de bomen. We staan niet op eenzame hoogte, maar zijn verweven met de rest van de levende natuur."

Wat moeten we ons voorstellen bij de intelligentie van een plant?

Norbert Peeters: "De plant moeten we geen menselijke eigenschappen toedichten. Planten hebben geen intelligentie zoals wij. Als we het over intelligentie hebben, denken we aan hersenen. Maar er zijn organismen zonder zenuwcellen die toch een zekere mate van intelligent gedrag vertonen. Neem de eencellige slijmzwam. Die is in staat de kortste weg in een doolhof te vinden om bij voedsel te komen. Dat is zoals intelligentie vaak wordt gedefinieerd: reageren op de omgeving, een oplossing vinden voor problemen.

"Planten verhouden zich op een complexe manier tot hun omgeving en reageren op die omgeving op basis van uiteenlopende vormen van waarneming. Dat zie je bij de plantenwortel. Die reageert op de zwaartekracht en groeit naar beneden. Als de wortel een obstakel tegenkomt, blijft hij niet domweg naar beneden gaan. Hij tast de omgeving af en op grond van zijn waarneming zoekt hij zijn weg door het ondergrondse. De wortel wordt niet naar beneden getrokken, de zwaartekracht dient als verkeersbord dat wordt gebruikt om te navigeren. Planten zijn in contact met hun omgeving zodanig geëvolueerd dat ze slimmigheden hebben verworven waarmee ze ondergronds beter hun weg kunnen vinden.

"Plantenwortels reageren op meer dan twintig stimuli. Behalve zwaartekracht zijn dat onder meer warmteverschillen en de aanwezigheid van water en mineralen. Signalen worden waargenomen door de worteltop en in andere delen van de wortel leiden die signalen tot beweging. Er zijn geen zenuwcellen, maar er is wel communicatie tussen cellen.

"Darwin schreef al dat er een soort chemische boodschapper moet zijn tussen verschillende delen van de plant. Het waren profetische woorden. Uit later onderzoek is gebleken dat er inderdaad chemische boodschappers zijn: hormonen die uitwendige prikkels doorgeven in de plant en de groei van wortels, stengels en bladeren regelen.

"Planten hebben in de evolutie slimme oplossingen gevonden voor problemen. Darwin beschrijft de bijzondere relatie tussen orchideeën en insecten. De emmer-orchidee, die een blad heeft in de vorm van een emmer, lokt insecten met een sterke geur. De rand van de emmer is glad, waardoor de beestjes in het reservoir glijden. Als ze weg willen zijn ze nat en moeten ze door een soort afvoergoot kruipen. Daar zitten de stuifmeelzakjes, zodat de insecten met stuifmeel aan hun vleugels wegvliegen. Dat is slim: de plant regelt de bestuiving door het insect in de maling te nemen.

"Nog een vorm van samenwerking: planten produceren niet alleen chemische gifstoffen om vraat tegen te gaan, maar ook chemische SOS-signalen waarmee ze wespen, roofmijten of andere insecten aantrekken die optreden als bodyguard. De opgeroepen roofinsecten maken korte metten met de belagers van de plant. Planten weten de juiste insecten op te roepen, omdat ze hun belagers identificeren aan de hand van hun speeksel. Koolplanten die vaak worden belaagd door rupsen van het kleine koolwitje, een dagvlinder, schakelen sluipwespen in om die belagers te grazen te nemen."

Welke overeenkomsten zijn er tussen de plant en de mens?

"Planten zijn natuurlijk heel anders dan mensen. Maar in de plantenwereld zijn parallellen te vinden voor menselijke eigenschappen als waarneming, communicatie, het vermogen om te leren, samenwerking en zelfs ouderlijke zorg.

"Veel wortelstelsels groeien te midden van schimmelkolonies. Via die kolonies zijn de wortels in staat voedingsstoffen en informatie uit te wisselen. Zo kunnen jonge plantjes, die in hun eerste levensfase moeite hebben om door het bladerdak van grotere planten heen te breken, ondersteuning krijgen van 'donorplanten'. Dat kun je beschouwen als een vorm van ouderlijke zorg. Er is communicatie tussen planten, ook van verschillende soorten. Wetenschappers spreken tegenwoordig van het wood wide web.

"Een wortelstelsel functioneert als een collectief. Wortels werken samen om een plant in evenwicht te houden. Wortels van een boom moeten niet alleen water en mineralen opnemen, maar er ook voor zorgen dat de boom niet omvalt.

"Dat planten kunnen leren, is te zien aan het kruidje-roer-mij-niet. Als je het aanraakt, vouwen de blaadjes zich samen. Het doet dan alsof het dood is. Dat wordt gezien als een verdediging tegen planteneters. Als je het herhaaldelijk aanraakt, gaat het anders reageren. Het 'leert' de aanraking te negeren en houdt zijn blaadjes open. Dit aangeleerd 'gedrag' blijkt het zich maanden later nog te herinneren."

Hoe is de beweging van planten, die geen spieren hebben, mogelijk?

"Darwin liet een fysioloog metingen verrichten aan een venusvliegenvanger, die insecten vangt door ze tussen zijn bladeren in te sluiten. Hij ontdekte dat er elektrische spanning staat op de bladeren. Als hij met een borstel langs twee voelhaartjes streek, veroorzaakte dit het vrijlaten van een korte elektrische impuls. Dit signaal werd snel gevolgd door het dichtklappen van de val, vergelijkbaar met de samentrekking van een spier. Net zoals zenuwcellen van mensen en dieren elektriciteit gebruiken om signalen door te geven aan de spieren.

"Nadien zijn ook bij veel andere plantensoorten elektrische signalen gemeten. Inmiddels is bekend dat elektrofysische processen ook een belangrijke rol spelen bij fotosynthese (het omzetten van koolstofdioxide in koolhydraten door middel van lichtenergie, red.), het opnemen van voedingsstoffen en het transport van water, hormonen en suikers door de plant."

Wat is de slimste plant?

"Pientere en ook gemene planten zijn planten die seksueel bedrog gebruiken om bestuivers aan te trekken. Er is een geslacht binnen de orchideeënfamilie, de spiegelorchis, dat vaak wordt bestoven door solitaire wespen of bijen. De bloemen van de spiegelorchis zien eruit als het achterlijf van een insect. Deze orchidee wordt besprongen door mannetjes die gaan copuleren - dat heet pseudocopulatie - en vervolgens stuifmeel meenemen. Zo zorgt de plant voor kruisbestuiving. De mannelijke insecten komen na de overwintering twee weken eerder de grond uit dan de vrouwtjes en in die tijd bloeit de orchidee, die het feromoon, het geurmolecuul, van de vrouwtjeswesp of vrouwtjesbij nadoet. Dat is puur seksueel bedrog. Het mannetje wordt belazerd: hij copuleert, maar krijgt geen nageslacht."

Houden planten van Led Zeppelin?

"Je doelt op het boek The Secret Life of Plants, een bestseller in de jaren 70. Daarin stond dat planten speakerboxen omarmen als preludes van Bach worden gespeeld en dat ze wegkwijnen bij Led Zeppelin en Jimi Hendrix. Planten werden vermenselijkt. Er werd ook beweerd dat planten pijn voelen. Pijn is handig als je weg kunt komen van de bron van de pijn, maar ontzettend onhandig als je vastzit in de grond. Daarom zal het vermogen om pijn te voelen zich bij planten niet hebben ontwikkeld in de evolutie.

"The Secret Life of Plants staat vol pseudowetenschap en heeft veel kwaad gedaan. Het heeft deugdelijk onderzoek naar plantaardig gedrag en intelligentie in diskrediet gebracht. Er zijn wetenschappers die zeggen dat er vanwege dat boek jarenlang minder geld was voor dit soort onderzoek. We moeten niet gaan zeggen dat planten en mensen hetzelfde zijn. Daar is geen sprake van."