Rubens, de showcase

Laten we met het goede nieuws beginnen. Op de tentoonstelling L'Europe de Rubens, die morgen in het Louvre van de Noord-Franse stad Lens opent, is bijzonder veel te zien. Het Louvre pakt uit met het fenomenale eigen bezit, zoals het Parijse museum dat ook al deed in de spectaculaire openingstentoonstelling in Lens over de renaissance in Zuid en Noord. Sinds december 2012 kreeg Louvre Lens al 450.000 bezoekers over de vloer.

Voor Rubens schakelt het Louvre nog in een hogere versnelling. Het internationale netwerk wordt ingeschakeld, wat betekent dat er bruiklenen van over de hele wereld komen: het British Museum en de National Gallery in Londen, Prado en Thyssen-Bornemisza in Madrid, Getty (Los Angeles) en Metropolitan (New York) plus musea in Boston, Philadelphia, Rome en München. Bovendien verlenen het Rubenshuis, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten en het Plantin-Moretus Museum van Antwerpen, net als de musea van Gent en Brussel, hun medewerking. Daarbovenop brengen enkele privécollecties stukken in die zelden te zien zijn. In totaal gaat het om 170 schilderijen, tekeningen, gravures, wandtapijten en objecten. Van Rubens (1577-1640) en zijn tijdgenoten, leerlingen en navolgers. Maar er zijn ook prachtige stukken uit de Romeinse oudheid, een van de inspiratiebronnen van de Antwerpse meester.

Ook het concept van de tentoonstelling is ambitieus. "Rubens was een Europeeër", zegt curator Blaise Ducos. "Hij reisde veel en is in vijftig Europese steden geweest. In sommige, zoals Antwerpen, Rome en Genua, heeft hij gewoond en gewerkt. Op dat moment kwamen de meeste mensen, zelfs kunstenaars, niet verder dan die ene stad waar ze leefden."

Die reizen ondernam Rubens hoofdzakelijk in dienst van het Spaanse, Habsburgse hof. "Hij was hofschilder en werd ingezet voor diplomatieke opdrachten." Rubens vertoefde in Rome, Madrid, Parijs en Londen als vertegenwoordiger van de Spaanse koning én het katholicisme, meer bepaald de contrareformatie. "Hij was een overtuigd katholiek en stond eigenlijk in dienst van Rome en het Vaticaan. Maar dat katholieke en monarchistische Europa was toen al op de terugweg", zegt Ducos.

Erfvijanden

Het is een boeiend uitgangspunt: Rubens die ten dienste staat van één (tanende) macht in Europa en met zijn schilderijen koning, kerk en contrareformatie, de bron van zoveel geweld en conflicten, dient en legitimeert. Rubens' innovatieve beeldtaal, dynamisch en tastbaar reëel, verspreidt zich snel tot in Zuid-Amerika en het Verre Oosten, door de gravures die hij in hoge oplagen van zijn werk liet maken.

De expositie begint sterk, met een portrettengalerie van de toenmalige machthebbers in Europa, stuk voor stuk broodheren van Rubens: de hertog van Mantua, de aartshertogen Albrecht en Isabella, de Spaanse koningen Filips III en IV, en de Engelse koning Karel I (schitterend portret van Van Dyck uit het Louvre!). Maar er lopen breuklijnen door Europa en de opdrachtgevers staan niet allemaal aan dezelfde kant: Frankrijk was de erfvijand van Spanje, en de Noordelijke Nederlanden waren een republiek geworden. Toch schildert Rubens een portret en zelfs een hele cyclus voor de Franse koningin Maria de Medicis. Daar waren (politieke, strategische) redenen voor: zij volgde immers een politiek van toenadering tot Habsburg, aldus Decos.

Maar dan, wanneer je verwacht dat al deze schaakstukken in actie gaan komen, en Rubens op het politieke toneel van Europa gaat evolueren, vervalt de expo in een encyclopedische, uitwaaierende en oppervlakkige showcase met de ingesleten clichés over de veelzijdige kunstenaar die Rubens toch wel was. Dat Rubens schilder, tekenaar, graveur, ontwerper van wandtapijten, geletterd man, bibliofiel en bewonderaar van de antieke oudheid was en tegelijk ook een meer dan gewone interesse had voor architectuur (zijn boek over de paleizen van Genua!) en filosofie - tja, dat weten we inmiddels wel. Daar zijn de laatste jaren al betere exposities aan gewijd. L'Europe de Rubens wordt op dat moment rommelig en het is onduidelijk waar de makers eigenlijk naartoe willen.

Hier en daar zijn er wel knappe ensembles in de tentoonstelling. Het overrompelende, dreigende schilderij Prometheus gebonden (1611-'18), een samenwerking tussen Rubens (Prometheus) en Frans Snyders (arend), wordt geconfronteerd met tekeningen van Snyders en Rubens, en gelijkaardige schetsen van Giulio Clovio naar Michelangelo. Het indrukwekkende, marmeren antieke beeld, Centaur door Amor gekweld (Louvre, 1ste eeuw n.C.) werd begin 1600 in Rome opgegraven en inspireerde Rubens meteen tot tekeningen en schilderijen. Ook het ensemble samengebracht rond de Romeinse Grand Camée de France (alweer uit het Louvre) is erg knap: Rubens en zijn geleerde Franse vriend Peiresc correspondeerden over het pronkstuk uit de eerste eeuw v.C. En af en toe worden ook boeiende deelonderwerpen aangesneden, zoals het naakt bij Rubens en Michelangelo, maar er wordt uiteindelijk weinig mee gedaan.

Oppervlakkig

Soms heb je de indruk dat de grote zalen van het Louvre Lens gevuld moesten worden. En helaas wordt in deze opstelling het industriële karakter van de tentoonstellingshal duidelijk: er zijn geen intieme kabinetten, nergens voel je de toets van de geniale schilder. Het is alsof de Berliner Philharmoniker in een loods speelt.

Louvre Lens presenteert alles in drie talen: Frans, Engels en Nederlands. Een bijzonder gebaar naar de Vlaamse en Nederlandse bezoeker. Door de band zijn de vertalingen redelijk, maar soms is het toch opletten geblazen: een 'overeenkomst' wordt een 'correspondentie', alsof Rubens en Bernini brieven aan elkaar schreven, en soms staat er in het Nederlands het tegenovergestelde van het Frans.

L'Europe de Rubens roept gemengde gevoelens op. De brede waaier werken is verbluffend maar je ontkomt niet aan de indruk dat het Louvre le tout Rubens in één mega-expo wilde proppen. De monumentale schilder moest een monumentale show krijgen. Het resultaat? Rubens zoals in de encyclopedie: oppervlakkig en cliché.