'We geloven onze eigen ogen niet'

Wat ik zag was zo vreemd dat ik dacht dat het een fout in de data moest zijn", zo verklaarde Son Nghiem van het Nasa Jet Propulsion Laboratory in Pasadena. Hij doorliep alles ettelijke keren met collega's en liet experts van andere instituten de analyses opnieuw maken. Het moest toch kloppen. Het ijs op Groenland was in de afgelopen maand meer gesmolten dan ooit in de archieven was opgetekend. Tussen 8 juli en 12 juli ontdooide 40 tot 97 procent van het oppervlakte-ijs. Nghiem en co. hadden de vreemde indruk dat de satellietbeelden uit een sciencefictionfilm kwamen.

Tegen eind juli was het ijs op Groenland min of meer opnieuw aangegroeid. Is dit de opwarming van de aarde? Een uitzonderlijk 'hitte-evenement' dat lang geleden ook soms de kop opstak bleek de eigenlijke aanstoker. "Maar de hele ijskap blijkt fragieler hiervoor door de opwarming van de aarde. Op de lagere plekken van de ijskap zien we de afgelopen jaren meer, snellere en meer frequente smelt en de heldere sneeuw is vervangen door vuiler ijs dat de hitte meer opneemt en sneller smelt. Dat loopt gelijk met de opwarming. En zo'n extreme smelt hebben we nog nooit waargenomen met de satellieten", zegt Bill Hare van het Potsdam Institute for Climate Impact Research and Climate Analytics.

Het zee-ijs op de Noordpoolis in 2011 eveneens aan een onverwacht hoog tempo gesmolten. "In vergelijking met de toestand in de jaren 80 en 90 is driekwart van het oppervlak verdwenen", zegt Hare. Afgelopen zomer bedekte nog maar een kwart van het zee-ijs de Arctische Oceaan. Dat beetje ijs was een vijfde van wat het in dertig jaar geleden in de zomer was. Nochtans voorspelde het VN-klimaatpanel een ijsvrije zomer op de Noordpool pas tegen 2100.

Menselijke invloed

Het slinkend zee-ijs toont dat het Noordpoolgebied sneller opwarmt dan voorspeld. "Het is een grotere verandering dan we ons twintig, zelfs tien jaar geleden konden voorstellen", zegt Kim Holmen van het Norwegian Polar Institute (NPI). Onderzoek in vakblad Environmental Journal toont dat 70 tot 95 procent van die radicale smelt door menselijke activiteit is veroorzaakt.

In feite is het alsof de koelkast van de planeet steeds sneller wegsmelt. Wat zijn de gevolgen? De slinkende ijskappen zijn verantwoordelijk voor een vijfde van de stijging van de zeespiegel. Die bedraagt nu gemiddeld zo'n drie millimeter per jaar. Hare: "Die stijging gaat volgens onze berekeningen ook sneller dan voorspeld. De wetenschappelijke consensus is hier niet zo groot, omdat de inschattingen van het smeltend ijs complex zijn. Maar de stijging zal zeer lastig te beperken zijn tot één meter tegen eind deze eeuw, zelfs wanneer de temperatuur niet boven de twee graden stijgt tegenover pre-industriële tijden. Voor laaggelegen regio's is dat dramatisch. In het jaar 2300 kan het verschil tussen een opwarming met 1,5 of met 2 graden een verschil betekenen van een 1,2 meter hogere zeespiegel."

Het smeltende zee-ijs draagt niet direct bij tot de stijging van de zeespiegel meer het is wel problematisch omdat het de circulatie in de atmosfeer omgooit, wat extreem weer veroorzaakt. "In de VS en Eurazië is dat volgens onze inschatting al bezig", zegt Hare. Minder zee-ijs betekent ook minder reflectie van zonlicht door het witte ijs, waardoor de oceanen nog meer opwarmen.

De opwarming 'verdwijnt' voor een deel in de oceanen. Sinds 1955 is de warmte die de oceanen opslaan permanent gestegen (zie grafiek). "De oceanen warmer trager op, met ongeveer 0,1 graad sinds de jaren 50, terwijl dat voor de planeet 0,7 graden is. Maar die opwarming zorgt voor verzuring, waardoor het ecosysteem waar wij voor een groot deel van afhangen voor onze economie", kapot gaat. "Alleen bij een opwarming van maximum 1,5 graden kan de verzuring tussen nu en 2100 stabiliseren. Bijna alle koraalriffen zijn nu al aangetast", zegt Hare. Bovendien versterkt de opwarming aan de oppervlakte tropische stormen. "Die nemen wellicht af in frequentie, maar verhogen in intensiteit."

Ook de temperatuur aan de oppervlakte neemt gestaag toe. Bij de NASA is uitgerekend dat 2011 het op zeven na warmste jaar was sinds de metingen in 1880 begonnen.

Extreem weer

Het afgelopen decennium waren er bijna ieder jaar enkele voorbeelden van extreem weerdie enorm veel kostten en die in verband gebracht zijn met de opwarmende atmosfeer (zie hierboven). Die extremen wijken zo af van de norm dat ze pas in 2100 werden verwacht. De regenval nam meer toe dan voorspeld, maar het meest opmerkelijk zijn de abnormale hittes en droogtes, zoals die van 2003 in Europa. "De vijf warmste zomers in Europa sinds 1500 waren de afgelopen tien jaar en de wetenschap is het er min of meer over eens dat de droogteperiodes steeds langer duren", zegt Hare.

James Hansen van de NASA ziet de oppervlakte van de planeet die in periodes extreme temperaturen te verwerken krijgt, toenemen van 0 tot 1 procent tussen 1955 en 1975 tot 6 à 13 procent tussen 2009 en 20011. Hare: "Gebaseerd op wat nu gebeurt, zouden uitzonderlijke hittegolven zoals die van 2003 tegen 2100 om de twee jaar plaatsvinden in plaats van om de 10.000 jaar. Dat klinkt straf, we konden het zelf eerst niet geloven we hebben de berekeningen drie keer opnieuw gedaan en dat is het resulaat."

Zonder snelle en ingrijpende maatregelen is het tegen 2100 vier graden warmer, waarschuwen Hare en zijn collega's in hun recente rapport voor de Wereldbank. Alle fenomenen die zich nu al versneld voordoen verhevigen dan nog meer.

Engeland en Wales, natste herfst sinds 1766, kosten: 1,3 miljard pond;

Centraal-Europa, zwaarste dagelijkse regenval in Duitsland sinds 1901, Praag en Dresden overstroomd, 15 miljard dollar;

Europa, warmste zomer in minstens 500 jaar, meer dan 70.000 doden;

Zuid-Atlantische Oceaan, eerste orkaan sinds de jaren zeventig, 3 doden, 425 miljoen euro schade;

Noord-Atlantische Oceaan, recordaantal tropische stormen, orkanen en orkanen, 1.836 doden bij orkaan Katrina;

Arabische Zee, sterkste tropische cycloon sinds 1970, grootste natuurramp ooit in Oman; Engeland en Wales, natste mei-juniperiode sinds 1766, 3 miljoen pond schade; Griekenland, heetste zomer sinds 1891, vernielende bosbranden;

Victoria (Australië), extreme hittegolf, ergste wildernisbranden ooit, 173 doden, 3.500 huizen vernield;

West-Rusland, heetste zomer sinds 1500, 500 bosbranden rond Moskou, een derde van de graanoogst gaat verloren; Pakistan, zwaarste overstromingen ooit, 3.000 doden, 20 miljoen mensen getroffen;

Zuiden van VS, 116 doden door tornado's;

Noordoosten van VS, natste januari-oktoberperiode, orkaan Irene; Texas, heetste en droogste julimaand, wildernisbranden kosten tussen de zes en acht miljoen;

Frankrijk, warmste en droogste herfst sinds 1880, 12 procent oogstverlies; West-Europa, natste zomer; Japan, recordregenval van 72 uur, 73 doden, 20 vermisten, zware materiele schade; Korea, natste zomer, 49 doden.