'Veilig bevallen is een mensenrecht'

Zowat de mooiste plaatsnaam van het land moet het zijn, na Mannekensvere en Munkzwalm: Jezus-Eik. Het is vrijdagavond en buiten strekt het Zoniënwoud de takken bekoorlijk open. In de cafetaria van cultureel centrum De Bosuil buigt een koppel senioren over een Duvel het hoofd. En lijdt hun viervoeter, Luca, aan Oost-Indische doofheid.

In een hoekje zitten, in fleurige jurkjes, twee blozende meisjes: Heidi Lenaerts (36), stem van het cultuurprogramma Babel op Klara, en Séverine Caluwaerts (35), gynaecologe bij Artsen Zonder Grenzen en het Tropisch Instituut in Antwerpen. De ene moeder van twee dochters, de andere getuige van duizenden geboortes. Geëngageerd zijn ze ook. Allebei. Want helpen mee aan de nieuwe bewustmakingscampagne van Sensoa, het Vlaams expertisecentrum voor seksuele gezondheid. 'Elke mama telt', heet die. Met als centrale boodschap: "Zwanger zijn en bevallen is in ontwikkelingslanden nog vaak een kwestie van leven of dood. Dat hoeft niet zo te zijn. De meeste gevallen van moeder- en zuigelingensterfte zijn te voorkomen."

Of in de woorden van Caluwaerts: "Iedereen zou veilig moeten kunnen bevallen, waar ook ter wereld. Of je nu prinses Mathilde bent, of een nomadenvrouw in Afrika. Veilig bevallen is een mensenrecht." Caluwaerts weet waarover ze praat. Studeerde in 2006 af aan de Katholieke Universiteit van Leuven, en werkt sindsdien twaalf weken per jaar "in de tropen", zoals ze het zelf omschrijft. Zuid-Afrika, Niger, Ghana, Sierra Leone, Congo, Burundi. "En straks vertrek ik voor de tweede keer dit jaar naar Pakistan", lacht ze. "Als het daar een beetje kalm blijft, tenminste."

Lenaerts: "Dat lijkt mij niet alleen fysiek, maar vooral ook mentaal heel zwaar."

Caluwaerts: "Inderdaad. Daarom heb ik er ook bewust voor gekozen om telkens zes weken naar Afrika te trekken. Sommige collega's doen het negen of tien maanden aan een stuk, maar dat zou voor mij te zwaar zijn. Ik werk daar letterlijk zeven dagen op zeven, vierentwintig op vierentwintig. En alle grote ziektes die je hier zelden of nooit ziet, krijg je daar bijna dagelijks voorgeschoteld."

Lenaerts: "Zoals moedersterfte?"

Caluwaerts: "Ja. Ik heb gelukkig nog niet zo veel moeders verloren, maar elk verlies herinner ik me nog heel goed. Die beelden blijven me altijd bij. Zeker omdat je beseft dat je die vrouwen in betere omstandigheden nooit zou verliezen."

Twee dagen wandelen

tot het kraambed

Bijna 1.000 vrouwen sterven dagelijks aan complicaties tijdens hun zwangerschap of bevalling. 350.000 vrouwen per jaar, zijn dat. Jaarlijks houden bovendien 5 miljoen vrouwen een tijdelijke of permanente handicap aan hun zwangerschap of bevalling over. In Congo bijvoorbeeld is de kans dat een vrouw overlijdt aan de gevolgen van een zwangerschap 1 op 24. In Afghanistan sterven zelfs 1.400 moeders per 100.000 geboortes. Nog slechter, zo stond vorige week in alle kranten, scoort Niger: volgens de internationale organisatie Save The Children is de Centraal-Afrikaanse Republiek het afschrikwekkendste land voor moeders.

"Echt schrijnend", noemt Caluwaerts die cijfers. "Om maar één voorbeeld te geven: als assistente in Leuven heb ik ooit een bevalling meegemaakt waarbij de patiënte ongelooflijk veel bloed verloor. In totaal heeft die vrouw zeventien eenheden bloed gekregen, maar ze heeft het overleefd en haar kindje ook. In de tropen hadden we die vrouw nooit kunnen helpen. Wij hebben daar nu eenmaal nooit zeventien eenheden in onze bloedbank zitten. Dat besef is heel frustrerend."

Een ander voorbeeld volgt. Over Sahia, een twintigjarig meisje uit Niger. Komt op kerstavond 2010 in Caluwaerts' hulppost aan, klaagt over helse pijnen en wijst naar de buik. Caluwaerts: "Ze werd door haar familie gebracht, die te voet was gekomen en haar twee dagen lang gedragen had. En toch schreeuwde ze niet. Ongelooflijk, want door een zwangerschapsvergiftiging had ze duidelijk stuipen en was ze in arbeid van een tweeling."

Een van de twee foetussen ligt dwars, met een handje naar voren. Een gevaarlijk afwijkende houding. Caluwaerts zet een keizersnede in, en haast feilloos worden twee meisjes op de wereld gezet. Het eerste weegt 1,4 kilo, het tweede 2,2. "Maar we zagen al tijdens de keizersnede dat de vrouw veel meer bloedde dan normaal. Dat leek vrij oké te gaan, maar de vrouw is na de keizersnede niet meer bijgekomen." Ook na de bevalling wordt Sahia niet wakker. Een paar uur later stellen de artsen haar overlijden vast.

Caluwaerts: "Wij denken dat ze tijdens de bevalling een hersenbloeding heeft gekregen, als gevolg van te lage bloedplaatjes. We hebben haar wel extra bloed gegeven, maar we hadden zelfs geen scanner om onze diagnose te bevestigen en we konden geen bepaling doen van bloedplaatjes in het bloed. Was Sahia twee dagen eerder gekomen of hadden wij de juiste apparatuur, dan leefde zij nu nog. Hier had zij een heel goede kans gemaakt."

Lenaerts: "Verschrikkelijk."

Caluwaerts: "Ja, de natuur doet heel mooie en zinvolle dingen, maar kan ook zeer wreed zijn. Kijk maar naar wat ze jou heeft aangedaan."

Ballonnen aan de muur

Lenaerts knikt. Drinkt een slok water, en zegt: "Dat is inderdaad een serieus verhaal." Voor dat verhaal moeten we terug naar 2008. Naar een zondagavond op het einde van oktober, meer bepaald. Lenaerts heeft net een interview met Erik Van Looy en Bart De Pauw achter de rug. "Zorg goed voor het boeleke", roepen die haar nog na. Lenaerts is op dat moment 29 weken zwanger en is, samen met haar man, van plan om binnenkort de inrichting van de kinderkamer te bekijken.

Al is daar natuurlijk nog alle tijd voor.

Helaas. De dag na het interview, een maandag, kampt Lenaerts met hevige buikpijn. Spoorslags gaat het richting Jette, richting Universitair Ziekenhuis. "Wel handig, zo'n oefenrit", lachen Lenaerts en haar man onderweg. "Mevrouw, u moet hier blijven tot de bevalling", luidt de eerste diagnose.

Lenaerts: "Mijn eerste reactie was 'Oké, maar is dat niet nog wat heel lang?' Ik had echt geen flauw benul van wat er aan de hand was. Maar plots is het allemaal heel snel gegaan. Op woensdagnacht ben ik flauwgevallen en toen ik de dag nadien opnieuw wakker werd, was ik ineens moeder. Heel vreemd."

Had zich intussen voltrokken: een zwangerschapsvergiftiging. Levensbedreigend voor de moeder, kraakhelder voor het kind. Dat moest zo snel mogelijk de buik uit, immers. Prematuur, en amper één kilo zwaar. De baby, later Lily Rose genoemd, komt gezond ter wereld. De moeder, echter, vergaat het minder fortuinlijk. "Eén dag na de bevalling zagen ze dat mijn lever gebarsten was. Op vrijdag hebben ze mij geopereerd, en op maandag nog eens." Tien dagen lang zweeft Lenaerts tussen leven en dood. En verdeelt haar man de tijd tussen neonatologie en intensieve. Tussen dochter en vrouw, hoop en angst. Lenaerts: "Ik heb heel erg beseft dat het gedaan had kunnen zijn." Lenaerts haalt het, en neemt tien dagen na de geboorte eindelijk haar dochter in de armen.

Caluwaerts: "Amai. Jij moet een goede engelbewaarder hebben. Het is ook zo extreem zeldzaam wat jij hebt meegemaakt. Zo vroeg, met nog een leverhe-matoom erbovenop."

Lenaerts: "Nadien moest ik nog dikwijls op controle. In de lift van het ziekenhuis kwam ik bijna altijd verpleegsters of dokters tegen die zeiden dat ze mij van ergens kenden. 'Vanop tv misschien', probeerde ik dan. Waarop zij: 'Neenee, ben jij niet die vrouw van die bevalling? Ja? Wel, ik was erbij.' Op een bepaald moment begon ik te denken: 'Hoeveel volk moet daar in die verloskamer eigenlijk niet gestaan hebben?' Maar dus ja, als ik hier niet had geleefd, was ik er nu niet meer geweest."

Dat is ze gelukkig wel. Meer zelfs: onlangs beviel Lenaerts van een tweede dochter. Bonnie Lotta. En bovendien: de tweede zwangerschap verliep een stuk vlotter dan de eerste. Alhoewel. "De bevalling was zalig", zegt ze. "Net als de ballonnen aan de muur, de kaartjes op tafel, die dagen vol opgewonden bezoek: ik waande me bijna in Club Med. Maar de zwangerschap zelf is wel een flink stuk stresserender geweest. Ik was me er de hele tijd van bewust dat er een risico bestond om opnieuw hetzelfde mee te maken, zeker toen opnieuw sporen van zwangerschapsvergiftiging werden gevonden. Maar mijn gynaecologe vertelde gelukkig dat het verantwoord was. Tien jaar geleden zou ze het niet gedurfd hebben, zei ze, maar tegenwoordig is hier alles aanwezig om de bevalling veilig te laten verlopen."

Boterhammen en frietjes

'Dat probleem', zegt zij, de moeder. 'Alles aanwezig om de bevalling veilig te laten verlopen', zei zij, de gynaecologe. Niet zo, echter, in minder ontwikkelde landen. In vele Afrikaanse landen bijvoorbeeld wordt minder dan de helft van de bevallingen bijgestaan door medisch getraind personeel. Veel ontwikkelingslanden kampen ook met een groot tekort aan gezondheidsvoorzieningen, essentiële geneesmiddelen en betaalbare begeleiding. Door Sensoa ook als cruciale knelpunten bestempeld: slechte gezinsplanning, gebrek aan anticonceptie, een nauwelijks uitgebouwd wegennet en de angst om in een ziekenhuis te bevallen.

Caluwaerts: "In Azië en in Latijns-Amerika is de situatie de voorbije jaren iets verbeterd, maar in veel landen kan een bevalling een familie nog steeds ruïneren. In Sierra Leone bijvoorbeeld kost één keizersnede evenveel als vijf maanden loon van een taxichauffeur. En dan moet je weten dat een taxichauffeur nog tot de gegoede klasse behoort. Als daar een kind sterft, voel je behalve verdriet ook dikwijls acceptatie. Je weet nu eenmaal dat één op de vijf kinderen geen vijf jaar wordt. Maar een moeder die sterft, is nog altijd een schok voor de hele gemeenschap. Tegelijk kent iedereen wel iemand die overleden is tijdens de bevalling. En tachtig jaar geleden maakte dat hier ook nog deel uit van het leven. Mijn overgrootmoeder is bijvoorbeeld daags na de bevalling van mijn opa gestorven. Maar vandaag de dag staan wij veel te weinig stil bij wat er tijdens een geboorte allemaal mis kan gaan. En als het plots eens gebeurt, worden we natuurlijk helemaal door elkaar geschud."

Lenaerts: "Dat is waar. Ik ben na mijn zwangerschapsvergiftiging zelfs niet meer gaan skiën. Ik durf gewoonweg niet. Ik heb toen zoveel geluk gehad dat ik vrees dat het bij mijn volgende grote pech echt wel afgelopen zal zijn. Onnozel, maar het is zo. Pas als je zoiets meemaakt, besef je dat een gezond kind krijgen een groot cadeau is."

Caluwaerts: "Een wonder."

Van Luca intussen geen spoor meer. Van zijn baasje evenmin. Leeg getuigt het Duvelglas van een tijd die voorbij is.

Caluwaerts: "Soms vraag ik mij af of die twee kleintjes van Sahia nog leven. Normaal gezien moet de familie nu voor hen zorgen, maar opgroeien in Afrika is zo al moeilijk genoeg. Maar goed, hoe gaat het nu eigenlijk met jouw dochtertje?"

Lenaerts: "Goed. Lily Rose is nog altijd klein en fijn, maar ze eet intussen al boterhammen en frietjes."

Caluwaerts: "Een gezond kind is een geschenk."

Lenaerts: "Zeg dat wel. En een gezonde zwangerschap ook."

De Gentse Vooruit zet vanavond de deuren open voor 'Moedernacht'. Onder leiding van Radio 1- presentatrice Sara Van Boxstael gaan professor Marleen Temmerman, Goedele Liekens, Severine Caluwaerts, Joseph Vyankandondera (gynaecoloog in Burundi) en Alma De Walsche (journaliste MO) met elkaar in debat. Heidi Lenaerts komt getuigen over haar eigen bevalling, de Belgisch-Congolese zangeressen van Radio Candip (Zita Swoon, Arsenal) maken met hun optreden 'Moedernacht' compleet. Vanaf 20 uur, in de Vooruit.

---

Wat is zwangerschaps-vergiftiging?

Pre-eclampsie of zwangerschapsvergiftiging is een ziekte die onvoorspelbaar kan opduiken en vaak een dramatische wending aan de zwangerschap geeft. Ze kan zeer uiteenlopende kenmerken aannemen, van hoofdpijn tot braakneigingen in de tweede helft van de zwangerschap. De oorzaak van deze abnormale verschijnselen is niet gekend, maar het heeft naar alle waarschijnlijkheid te maken met een abnormale aanleg van de bloedvaten op de plaats waar de moederkoek aan de baarmoeder vastgehecht is. Bovendien zou het endotheel, het cellaagje dat de bloedvaten aan de binnenkant bekleedt, niet goed werken. Men vermoedt dat het stoffen afscheidt die de normale aanpassing van de bloedsomloop aan de zwangerschap tegengaan. Volgens de statistieken overlijden in ons land jaarlijks 5 vrouwen aan de gevolgen van zwangerschapsvergiftiging. Bij 30 tot 60 vrouwen zou de pre-eclampsie een levensbedreigende omvang aannemen. Nog een groter aantal moet vroegtijdig bevallen om levensbedreigende problemen te voorkomen. Pre-eclampsie is daarmee een belangrijke oorzaak van overlijden van vrouwen tijdens de zwangerschap. Uiteraard vormt deze aandoening ook een bedreiging voor het ongeboren kind.