De ziel van Zuid-Afrika en de littekens van een plek

De Zuid-Afrikaanse fotograaf Santu Mofokeng (55) probeert het onzichtbare te fotograferen. Maar hoe breng je het Kwaad in beeld? En de littekens van een plek of de sacraliteit van een landschap? In Kunstcentrum Extra City in Antwerpen toont hij tweehonderd foto's uit de voorbije dertig jaar.

Een beeld van Zuid-Afrika tussen 1986 en nu? Dan denkt een mens al gauw aan apartheid, bordjes als Slegs vir blankes, townships en überblanke politieagenten naast hun pantserwagens, aan de eerste vrije verkiezingen in 1994, de waarheids- en verzoeningscommissie, en Nelson Mandela als grote verzoener.

Fotograaf Santu Mofokeng, die in 1956 in Soweto geboren werd, mag dan als fotojournalist begonnen zijn voor kritische weekbladen als Weekly(intussen Mail & Guardian), hij toont ándere beelden van zijn complexe land. Mofokeng gaat betogingen, tot de tanden toe gewapende politieagenten en de zware gevolgen van aids niet uit de weg maar heeft een voorkeur voor de suggestie, niet voor de stomp in de maag. Een lege, afgeleefde kamer met een gigantische gettoblaster is sprekend genoeg, vindt hij. Mofokeng kijkt verwonderd naar zijn eigen land - als een betrokken buitenstaander.

Hij heeft een voorkeur voor zwart-witfotografie. Pas de laatste jaren werkt hij soms in kleur. Zo hangt in Extra City een indrukwekkende reeks kleurenfoto's onder de dubbelzinnige titel Radiant Landscapes. De heldere kleuren en soms gouden glans zijn gezichtsbedrog. Het gaat om stukken land die door de mijnindustrie zwaar vervuild zijn. De langdurige sporen die de vervuiling in die 'stralende' landschappen nalaat, zijn voor Mofokeng 'gestolde herinnering', net als de littekens die de massagraven in Mozambique of de muren van Robbeneiland hebben achtergelaten. De muren van Robbeneiland: meer krijgen we van die beruchte gevangenis niet te zien. Van een plek als Vlakplaas laat Mofokeng wat prikkeldraad zien: nochtans was het onder de apartheid een berucht politiehoofdkwartier, waar politieke tegenstanders geëxecuteerd werden. Het is een van de vragen waarmee Mofokeng worstelt: hoe ga je om met plekken waar dergelijke gruweldaden zijn gebeurd? Daarom bezoekt en fotografeert hij ook de nazi-uitroeiingskampen in Duitsland.

Mofokeng beperkt zich dus tot de muren van Robbeneiland: het zijn tekenen van uitzichtloosheid en isolement. Het klinkt misschien paradoxaal, maar hij wil niet het zichtbare fotograferen - vermoedelijk omdat we dat allemaal zelf wel kunnen zien - maar eerder het onzichtbare zichtbaar maken. In een reeks landschappen brengt Mofokeng een van die vele majestueuze Zuid-Afrikaanse canyons in beeld: de zogeheten drie rondavels van de Blyde Rivier Canyon in de provincie Mpumalanga. Eigenlijk is het onmogelijk om de bijna sacrale ervaring vast te leggen die de toeschouwer in dergelijk eindeloos landschap ondergaat. Maar Mofokeng biedt ons geen toeristisch plaatje: hij drukt af wanneer een grijze wolkensliert door het ravijn trekt. Daardoor is een deel van de foto zwartwit. Het andere deel, met rimpelige rotspartijen die het stempel van de tijd dragen, is wel in kleur. Op die manier laat Mofokeng de mogelijkheden én beperkingen van fotografie zien.

Fascinatie voor de ziel van een plek drijft hem er sinds 1996 toe om geloofsgemeenschappen te observeren die op bepaalde plekken samenkomen, zoals in de grotten van Motouleng en Mautse. Mofokeng wil zo de relatie tussen landschap, geheugen en religie onderzoeken. "Velen die naar hier komen om te vereren, geloven dat de geesten van hun voorouders in de buik van deze grotten rusten", zegt de fotograaf. Hij heeft de rituelen, de fetisjen en de omgeving in beeld gebracht, maar "wellicht was ik op zoek naar iets dat weigerde gefotografeerd te worden. Misschien deed ik niets anders dan schaduwen najagen."

Zijn interesse in rituelen was ook de aanleiding tot zijn eerste fotoreeks Train Churchin 1986, in volle apartheid: in het gesegregeerde en versplinterde Zuid-Afrika werden tijdens de lange treinritten tussen townships en werkplaatsen missen opgedragen. Een fascinerend document humain.

Mofokeng maakt schijnbaar eenvoudige maar verduiveld complexe foto's van mensen die proberen te overleven in een wereld vol littekens. Ze lijken achteloos gemaakt, maar verraden een grote menselijke betrokkenheid.