‘Nederlandse koningin drukt te veel haar stempel op formatie’

Volgens grondwetsspecialist Peter Rehwinkel schuift Beatrix haar vertrouwelingen te sterk naar voren

Het Nederlands Republikeins Genootschap grijpt de kritiek op de Oranjes aan om te melden dat het ‘activistischer’ zal worden. ‘De Tweede Kamer moet de formateur aanduiden. Zo hoort dat in een democratie’, zegt hun woordvoerder.

Volgens de Nederlandse specialist staatsrecht Peter Rehwinkel, die ook burgemeester van Groningen (PvdA) is, schuift de koningin steeds haar eigen vertrouwelingen naar voren. Woensdag benoemde ze gewezen CDA-premier Ruud Lubbers tot informateur. Lubbers is kind aan huis op het Nederlandse paleis. Dit jaar was hij nog voorzitter van het Nationaal Comité voor viering 200 jaar Koninkrijk. Eerder tijdens de formatie kreeg koningin Beatrix al kritiek door Herman Tjeenk Willink tot informateur te benoemen. Hij is als de ondervoorzitter van de Raad van State haar vertrouweling, maar ook haar ondergeschikte: ze is zelf voorzitter is van de Raad van State. Daarmee negeerde ze ook het advies van de eerste informateur, Uri Rosenthal. Die stelde in zijn eerste advies dat het raadzaam was om een of twee informateurs van PvdA- en/of VVD-huize te benoemen.

Volgens Rehwinkel is de openlijke voorkeur onverstandig. “Dit kan haar kwetsbaar maken”, stelde de deskundige donderdagavond in het actualiteitenprogramma NOVA. “Zeker als ze, zoals Lubbers deed, zo uit de school gaan klappen.” Daarmee verwijst Rehwinkel naar de persconferentie van de informateur voor hij donderdag aan zijn consultatieronde begon. Daarin zei hij onder meer dat de koningin het “een waagstuk” vindt om VVD-leider Mark Rutte het voortouw in de formatie te geven. Ook op andere momenten tijdens zijn persconferentie gaf hij een inkijkje in het gesprek dat hij voorafgaand aan zijn informatieopdracht met de koningin had gevoerd. Rehwinkel noemde die openbaarheid opmerkelijk. “Het leek wel of de deur van het paleis open was blijven staan. Ik weet niet of de koningin daar blij mee is.”

De rol van de koningin bij kabinetsformaties is in Den Haag al langer onderdeel van debat. Sommige politici en commentatoren vinden dat zij in dit proces te veel in de pap te brokken heeft. Kritiek op het huis van Oranje ligt in Nederland ook erg gevoelig, getuige daarvan de nuance die Rehwinkels woordvoerder gisteren aanbracht als antwoord op bijkomende vragen. “De heer Rehwinkel, burgemeester van Groningen, heeft gisteravond niet zozeer kritiek geuit op koningin Beatrix. Wel heeft hij het in het tv-interview gehad over de rol en de openhartigheid van Ruud Lubbers, de nieuwe informateur.”

Het Nederlands Republikeins Genootschap, dat pleit voor de afschaffing van de monarchie, greep de kritiek op de formatie aan om aan te kondigen dat het ‘activistischer’ zal worden. “Tot dusver stelden we ons tot doel om het intellectuele debat te beïnvloeden, maar we zullen activistischer worden”, zegt hun woordvoerder, ondernemer Hans Maessen (52). “We willen een bredere groep mensen gaan mobiliseren in een poging om ons systeem te veranderen. Wat nu gebeurt, is niet democratisch.” Volgens Maessen is de huidige formatie het beste bewijs van de invloed die Beatrix uitoefent. “We hadden democratische Tweede Kamerverkiezingen, maar al de dag nadien begon de koningin in het potje te roeren terwijl ze aan niemand verantwoording moet afleggen. Een ongecontroleerd instituut geeft richting aan de Nederlandse politiek. Wij kunnen ons niet van de indruk ontdoen dat de koningin tijdens de besprekingen haar persoonlijke voorkeuren uit.”

Kritische opmerkingen in het publieke debat zijn in Nederland echter zeldzaam, betreurt Maessen. “Dit bewijst vooral het failliet van de Tweede Kamer zelf. De Tweede Kamer moet de (in)formateur aanduiden. Zo hoort dat in een democratie. Maar de enige motie daartoe werd door de fractievoorzitters nooit ten uitvoer gebracht.”

Maessen verwijst naar de zogeheten ‘motie Hans Kolfschoten’ uit 1971, waarmee de gelijknamige christendemocraat na de verkiezingen van dat jaar Joop den Uyl als formateur liet voordragen. Omdat hij geen meerderheid kreeg, werd alsnog de bestaande formatieprocedure (met consultaties en aanwijzing door de koningin) gevolgd. In maart dit jaar vroegen de Tweede Kamerleden Boris van der Ham (D66) en Ineke van Gent (GroenLinks) in spoedbehandeling dat de Tweede Kamer voortaan zelf de (in)formateur zou aanwijzen. “Formeel is er geen beletsel voor de Tweede Kamer om zelf het voortouw te nemen”, stelden zij, maar hun eis bleef zonder gevolg.

Nog een bewijs van de invloed die de koningin heeft, meent Maessen. “Wie in Nederland politieke zelfmoord wil plegen, moet openlijk kritiek uiten op het koningshuis. De krachten van de monarchie zijn hier erg taai. We hebben een rigide grondwet die nauwelijks is veranderd sinds 1848, maar het zit ook in onze volksaard. Er is een gebrek aan democratisch besef in de Nederlandse samenleving.”

Toch groeit de druk van de publieke opinie. In 2009 adviseerde een commissie onder leiding van oud-minister Gerrit Zalm (Financiën, VVD) om de totale uitgaven voor de Oranjes samen te voegen in één begroting, terwijl de kosten van 39 miljoen euro verdeeld waren over vijf verschillende ministeries. “Het is transparanter maar op het saldo wordt niet bezuinigd”, zegt Maessen. “De koningin betaalt geen inkomstenbelastingen terwijl ze een van de meest vermogende vrouwen ter wereld is. Ondertussen woont ze in paleizen waarvan koningin Juliana onderhandelde dat het onderhoud betaald wordt door de belastingbetaler. Tegelijk werd bepaald dat bij een mogelijk einde van de monarchie de eigendommen terug naar de Oranjes gaan.”