De pijnlijke biecht van Günter Grass

'Had hij maar gezwegen", verzuchtte het weekblad Der Spiegel vorige week naar aanleiding van wat inmiddels tot de affaire-Grass is uitgegroeid. De publieke biecht van Grass werd in het blad vergeleken met die van een brave huisvader die na jaren van een rimpelloos huwelijk plots de behoefte voelt opborrelen om aan zijn vrouw een slippertje uit lang vervlogen tijden te bekennen.

Dat had hij dus beter niet gedaan, vond Der Spiegel. "Wat eerlijkheid zou moeten zijn, is beschadigend." Beschadigend voor de grootste nog levende Duitse auteur zelf, maar ook voor diens literaire werk, dat behalve als monumentaal ook als bijzonder moedig geldt. Of moeten we zeggen: gold.

Met zijn werk gaf Grass Duitsland een taal om over de nazigruwelen te spreken. Dat uitgerekend hij niet bij machte bleek om over de details van zijn naziverleden te spreken, mag ironisch heten. Pijnlijk ironisch. Zo pijnlijk dat Der Spiegel het liever niet had geweten. "Grass hoefde dit aan niemand te bekennen", schreef het blad. "Nu is hij verantwoordelijk voor deze onthullingen, waarvan ook anderen de consequenties moeten dragen. Zullen de Engelse boulevardbladen zich vanaf nu vrolijk maken over de Hiltlerpoëet Grass? Zal David Letterman binnenkort een mopje vertellen over de comeback van de SS-literatuur? Men moet geen nationalist zijn om deze gedachte pijnlijk en ongemakkelijk te vinden."

Der Spiegel profileerde zich met deze kritiek nog veeleer aan de milde kant. Andere, niet minder prominente stemmen, deinsden er de voorbije dagen niet voor terug om de schrijver elk greintje moreel gezag te ontzeggen. De wereldvermaarde Hitlerbiograaf Joachim Fest noemde Grass' plotselinge bekentenis "compleet onbegrijpelijk". Fest kan met de beste wil van de wereld niet begrijpen hoe iemand die zich decennialang had opgeworpen als het morele geweten inzake Duitslands naziverleden er zelf zo nauw bij betrokken was en, erger nog, nooit de moed toonde om er openhartig over te spreken. "Ik zou van hem zelfs geen tweedehandswagen meer kopen", aldus Fest.

Vernietigende woorden kwamen er ook van collega-Nobelprijswinnaar Lech Walesa, die liet optekenen dat Grass zijn ereburgerschap van de stad Gdansk, plaats van handeling van schrijvers magnum opus Die Blechtrommel en tevens zijn geboortestad, maar beter meteen kan inleveren. Walesa, zelf ereburger van Gdansk, voelde zich naar eigen zeggen "niet langer goed in dit soort gezelschap". Volgens de jongste berichten zal de stad Gdansk zelf stappen nemen om Grass het ereburgerschap te ontnemen.

Ten slotte waren er ook nog meningen als die van Wolfgang Boernsen, cultuurkenner uit de entourage van bondskanselier Angela Merkel (CDU), die van oordeel is dat Grass ook maar beter zijn Nobelprijs literatuur kon inleveren. Immers: "Grass heeft heel zijn leven niets anders gedaan dan politici beoordelen met de hoogste morele standaarden. Het wordt tijd dat hij die toepast op zichzelf en zijn prijzen inlevert, inclusief de Nobelprijs."

Het meedogenloze karakter van de kritiek doet de vraag rijzen of die wil in verhouding staat met de feiten. Mogen die, 62 jaar na Wereldoorlog II, niet stilaan te vergoelijken zijn? Want wat Grass in het inmiddels beruchte interview met de Frankfurter Allgemeine Zeitung van 12 augustus jongstleden vertelde, lijkt op het eerste gezicht ook weer niet zo choquerend. De schrijver had hier een vooruitblik gegeven op zijn nog te verschijnen memoires Beim Häuten der Zwiebel (Bij het pellen van de ui). In dat boek onthult Grass dat hij zich als vijftienjarige als vrijwilliger aanmeldde om te gaan dienen op een U-boot. Zijn kandidatuur werd vanwege zijn jeugdige leeftijd afgewezen. Twee jaar later mocht Grass wel 'meespelen'. De knaap werd opgeroepen voor de Waffen SS, de elitetroepen onder leiding van Heinrich Himmler die op dat ogenblik, we spreken voorjaar 1945, al veel van hun pluimen hadden verloren.

Lang heeft Grass' naziavontuur dus niet geduurd, en veel wapengekletter kwam er ook niet bij te pas. Uit inmiddels weer opgeviste documenten blijkt dat de 'Schüler-pupil' van 1945 tot april '46 in een Amerikaans krijgsgevangenenkamp zat en zijn 'misdaad' toen al had opgebiecht. Grass zou nog tijdens dat jaar in gevangenschap tot inkeer zijn gekomen.

Dat Grass onder het naziregime gediend had en, vroeger nog, lid van de Hitler Jugend was geweest, waren al algemeen bekende feiten. Feiten waar ook in links Duitsland nooit veel aanstoot aan genomen is. Zo goed als elke Duitse man die in 1927 werd geboren, werd aan het eind van de oorlog door Hitler onder de wapens geroepen en vervulde zijn 'plicht'. Dat Grass niet de enige was mag ook blijken uit zijn herinnering aan een zeventienjarige jongen die Joseph heette en met wie hij in een krijgsgevangenenkamp zat, meer dan waarschijnlijk de huidige paus Benedictus XVI. "Die jongen werd mijn vriend en kompaan", aldus Grass. "Ik wilde kunstenaar worden, hij dacht aan een kerkelijke carrière. Hij leek me een beetje geremd, maar hij was een geschikte kerel." Net als Günter Grass zat ook Joseph Ratzinger een poosje in het kamp Bad Aibling.

Het nieuwe en aanstootgevende van Grass' publieke biecht zat hem natuurlijk in de details. Het feit dat hij zich vrijwillig kandidaat had gesteld. Dat ook hij als jonge knaap niet ongevoelig was gebleven voor de retoriek van wat de geschiedenis zou ingaan als het meest misdadige regime ooit. Hij, Günter Grass! Het geweten van links Duitsland, de man die verschillende campagnes van de Sociaal-Democratische Partij (SPD) ondersteunde. De ghostwriter van wijlen bondskanselier Willy Brandt en - vooral - de schrijver die, aldus Frankfurter Allgemeine-hoofdredacteur Frank Schirmacher, "alle tongen los wilde maken en het zwijgen en verdringen van de oude bondsrepubliek tot zijn levensthema had gemaakt".

Uitgerekend die schrijver blijkt nu dus zelf meer dan zestig jaar te hebben gezwegen. Meer dan de feiten zelf, is het dat zwijgen dat hem nu voor de voeten wordt geworpen. Met zo goed als niemand had Grass erover gesproken. Niet met zijn kinderen, en ook niet met zijn biografen. De details kenden alleen zijn vrouw en hij.

Tot vorige week dus, drie weken voor de publicatie van het boek waarin hij zijn zo lang bewaard geheim openbaar zou maken. Eerder durfde hij niet spreken, langer kon hij niet zwijgen. "Mijn jarenlange zwijgen is een van de redenen waarom ik dit boek geschreven heb", vertelde Grass aan de Frankfurter Allgemeine. "Het moest eruit, eindelijk. Het jarenlange stilzwijgen woog op mijn gemoed." Dat hij ooit zou spreken, stond voor Grass al lang vast, maar hij bleef het uitstellen. "Ik heb lang gedacht dat ik met mijn literaire werk al genoeg deed. Inmiddels heb ik een leerproces doorgemaakt en er mijn conclusies uit getrokken."

Afgelopen donderdag reageerde Grass op de televisie voor het eerst op de kritiek. De schrijver toonde zich gelaten en schuldbewust. Waarom hij niet eerder heeft gesproken? "Ik heb het niet gedaan, en daarvoor moet ik nu boeten. Het enige wat ik er nog over kan zeggen is: in mijn boek is het een thema. Ik heb er drie jaar aan gewerkt. Er staat alles in wat ik over dit thema te zeggen heb."

Beim Häuten der Zwiebel zou normaal op 1 september verschijnen. Het ongeduld van de lezers bleek echter zo groot dat het boek nu al in de Duitse boekhandel ligt. Als het al niet uitverkocht is. Het verhaal van een moreel bankroet of, zoals andere critici geloven, vooral een geslaagde pr-stunt? De cynici hebben, helaas, altijd gelijk.